زکریا

زَکَریّا، یا زکریای نبی، عنوان زکریا بن برخیا بن عِدّو (سدۀ 6 ق‌م)، از انبیای نامدار بنی‌اسرائیل که کتـابی به نام او در بخش انبیای کتاب مقدس عبری و عهد عتیق موجود است.
زکریا نامی عبری، و به معنای «یهوه یاد می‌کند» است و در کتاب مقدس اشخاص پرشماری به این نام خوانده شده‌اند که یکی از آنها زکریای نبی است. وی در بابل در خاندانی روحانی که عدّو ریاست آن را برعهده داشت، به دنیا آمد (نحمیا، 12: 1، 4، 7) و ظاهراً تا دورۀ جوانی‌اش در بابل به سر برد. زکریا خود را پسر برخیا و نوۀ عدّو معرفی می‌کند (زکریا، 1: 1)، اما در دو کتاب «نحمیا» (12: 16) و «عزرا» (5: 1، 6: 14)، وی پسر عدّو خوانده می‌شود. این امر شاید ازآن‌روی باشد که در سنت یهودی گاه پسر به پدربزرگ و یـا جد پـدری منسوب می‌شـود؛ به‌ویژه اگر آنان نامدارتر از پدرش باشند، و یا شاید ازآن‌رو ست که برخیا در سنین خردسالی زکریا درگذشت و پس از او، زکریا ریاست خاندان را، که منسوب به عدّو بود، بر عهده گرفت و به همین سبب، فرزند عدّو خوانده شد (بنابراین به باور محققان، وی هر دو منصب کهانت و نبوت را در خود جمع داشت (نحمیا، 12: 12، 16؛ دائرةالمعارف ... ، 4/ 226؛ دیویس، 650؛ «دایرةالمعارف ... »، 586؛ وینتن توماس، 1053).
دورۀ زندگی زکریا با دورۀ بازگشت یهودیان از اسارت بابل به اورشلیم، در زمان داریوش بزرگ (سل‍ 486-521 ق‌م)، هم‌زمان بود و وی با زَرُبابل، رهبر سیاسی یهود، یشوع بن یوصاداق، رهبر دینی آنان، و حَجیِ نبی معاصر شمرده می‌شود (زکریا، 1: 3، 6: 4، 11: 6؛ عزرا، 5: 1-2). زکریا ظاهراً همراه حجی به اورشلیم بازگشت و این دو نقش مهمی در تشویق رهبران قوم و مردم عادی در بازسازی معبد در اورشلیم داشتند. چنان‌که زکریا خود می‌گوید، نبوت وی در ماه هشتم از دومین سال حکومت داریوش بزرگ (اکتبر 520 ق‌م) آغاز شد و تا ماه نهم از چهارمین سال حکومت او (نوامبر 518 ق‌م) ادامه یافت. به ‌این ‌ترتیب، دوران نبوت او حدود دو سال طول کشید که بیشتر از دوران چهارماهۀ نبوت حجی بود (زکریا، 1: 1، 7: 1؛ هریسن، 949).
چنان‌که در «کتاب عزرا» آمده است، هنگامی‌که زربابل، یشوع و دیگر بزرگان بنی‌اسرائیل به پیروی از فرمان کورش کار بازسازی معبد در اورشلیم را آغاز کردند، سامریان نزد آنان آمدند و از ایشان خواستند که به آنها اجازه دهند تا در این کار با آنان همراه باشند؛ اما زربابل و دیگر رؤسای قوم نپذیرفتند و با این بهانه که کورش در فرمان خود آن را به بنی‌اسرائیل اختصاص داده است، درخواست آنان را رد کردند. سامریان نیز از آن پس، بنای مخالفت و دشمنی را با ایشان گذاشتند و در طول پادشاهی کورش، با کارشکنی و تضعیف روحیۀ یهودیان مانع از ساخت معبد شدند. سپس، با به‌سلطنت‌رسیدن خشیارشا، آنان با نوشتن نامه‌ای به پادشاه، یهودیان را به مخالفت و توطئه متهم کردند و بدگمانی وی را برانگیختند. درنتیجه، خشیارشا فرمان توقف ساخت معبد را صادر کرد (عزرا، باب 4).
با روی‌کارآمدن داریوش بزرگ، حجی نبی و زکریا، که از بابل به اورشلیم بازگشته بودند، با نبوتهای خود یهودیان را تشویق کردند که بازسازی معبد را از سر بگیرند. این فعالیتها که از چشم تتنای، ساتراپ یهودیه، و دیگران دور نمانده بود، آنان را واداشت تا به داریوش نامه‌ای بنویسند و از او کسب تکلیف کنند. داریوش نیز در پاسخ به نامۀ آنان نخست دستور داد تا اسناد سلطنتی را در جست‌وجوی فرمان کورش بکاوند و پس از یافتن آن، فرمان داد که یهودیان را در این امر آزاد بگذارند و در صورت نیاز به کمک مالی و دیگر چیزها، آنان را یاری کنند. در پی این فرمان، کار بازسازی معبد باسرعت و پیوستگی به پیش رفت و در ششمین سال پادشاهی داریوش (516 ق‌م) به انجام رسید (عـزرا، 5 و 6: 1-15). در طول این مدت، حجی و زکریا با ترغیب یهودیان برای سرعت‌بخشیدن به این کار، و گاه با توبیخ آنان برای سستی و نداشتن اهتمام کامل برای ساخته‌شدن معبد، نقشی مهم را در این زمینه ایفا کردند، چندان‌که بخش بزرگی از بابهای 8-11 «کتاب زکریا» به نبوتها و شهودهای او در زمینۀ ساخت معبد اختصاص دارد. به همین سبب است که برخی محققانْ زکریا و حجی را بنیان‌گـذاران یهـودیتِ پس از تبعید بـه شمـار آورده‌اند. چنین به نظر می‌رسد کـه زکریا شاهد به‌پایان‌رسیدن بازسازی معبد نیز بود و بنابر روایتهای یهودی، وی عمری طولانی داشت و سرانجام، در یهودیه درگذشت و در کنار حجی به خاک سپرده شد (دائرةالمعارف، 4/ 226؛ «دایرةالمعارف»، 586؛ فنشام، 1183-1184؛ وینتن توماس، 1054-1055؛ هریسن، همانجا).
«کتاب زکریا» ازجمله متون موجود در کتاب مقدس عبری و عهد قدیم، و یازدهمین کتاب از مجموعۀ دوازده‌گانۀ کتابهای انبیای کوچک‌تر است. بیشتر محققان این کتاب را از نظر سبک و محتوا به دو بخش بابهای 1- 8 (پیشگـوییهـای دارای تـاریـخ) و 9-14 (پیشگوییهای بدون تاریخ) تقسیم می‌کنند. بابهای 1- 8 شامل موضوعاتی چون مقدمه، دعوت به توبه، 8 شهود زکریا و پرسشی از انبیا دربارۀ ماههای روزه و عزاداری سالیانه برای ویرانی معبد، و پاسخ زکریا به این پرسش است. در این بابها، زکریا نخست بنی‌اسرائیل را از زبان یهوه به توبه فرامی‌خواند و سپس به بیان 8 رؤیا یا شهود خود (4 اسب‌سوار و مردی در میان درختان آس، 4 شاخ و 4 آهنگر، مردی با ریسمان اندازه‌گیری، داوری دربارۀ یشوع، رئیس کاهنان، شمعدان طلایی و دو درخت زیتون، طومار پرّان، زنی در سبد که به بال برده می‌شد، 4 ارابه که طول زمین را می‌پیمایند) می‌پردازد که در آنها فرشته یا فرشتگانی این شهودها را تفسیر می‌کنند و معنای باطنی آنها را به او می‌نمایانند. زکریا در ضمن این شهودها بنی‌اسرائیل را به ساخت معبد تشویق می‌کند و به‌پایان‌رسیدن آن را بشارت می‌دهد؛ همچنین به نبوت دربارۀ دولتهایی که بر بنی‌اسرائیل ستم رانده‌اند و شکست محتوم آنها توسط یهوه و ساکن‌شدن او در معبد، پس از ساخت آن، فرجام سخت گناهکاران، آغاز دورۀ مسیحایی و آیندۀ درخشان و سرشار از نعمت برای بازماندگان بنی‌اسرائیل نیز می‌پردازد. در باب هفتم این بخش، زکریا در پاسخ به پرسش کاهنان از انبیا دربارۀ لزوم ادامۀ ماههای روزه و عزاداری مرسوم برای ویرانی معبد، این آیینها را نشانی از پشیمانی و طلب مغفرت بنی‌اسرائیل از گناهانی می‌شمارد که موجب تسلط قدرتهای بیگانه بر آنان، ویرانی معبد و به‌اسارت‌رفتن ایشان شده بود و می‌گوید: اکنون که معبد در حال بازسازی است و آنان از اسارت بازگشته‌اند، دیگر نیازی به ادامۀ این مراسم نیست و به جای آن، مردم باید در اندیشۀ جلب رضایت یهوه باشند، در راستی و عدالت و نیکی با یکدیگر بکوشند و به یتیمان، بیوه‌زنان، فقیران و غریبان احسان کنند. بیشتر محققان در انتساب این بخش به شخص زکریا هم‌داستان‌اند و آن را اثر خود زکریا می‌دانند، اما بر این باورند که این بخش بعدها ویرایش، و تغییراتـی در آن اعمـال شده است (نک‍ : هریسن، 950؛ گرینتز، 483-484؛ وینتن توماس، 1053-1054؛ اکروید، 646, 650).
بخش دوم (بابهای 9-14) نیز موضوعاتی چون داوری دربارۀ دشمنان بنی‌اسرائیل و ورود پادشاه عادل و نجات‌بخش، گردهم‌آوردن اسباط (= نوادگان) پراکندۀ بنی‌اسرائیل از سرزمینهای گوناگون توسط او، تمثیل شبانان نیک و بد و سرانجام آنان، و پیشگوییهای فرجام‌شناسانه را در بر دارد. این پیشگوییها که به جایگاه تازۀ بازگشتگان از تبعید در دورۀ مورد انتظار رستگاری می‌پردازند، ماهیتی مکاشفه‌ای دارند و از دشواریها و مصائبی که مقدمۀ فرارسیدن حاکمیت فرجامین الٰهی‌اند، شکست ملتهایی که در برابر ارادۀ خداوند ایستاده‌اند، و زندگی همراه با آرامش و امنیت مردم در اورشلیم سخن به میان می‌آورند. برخلاف بخش نخست، محققان این بابها را حاصل افزودنهای بعدی به متن منسوب به زکریا می‌شمارند؛ اما بر سر اینکه این بابها در چه زمانی و به دست چه کسانی نوشته شده‌اند، اختلاف‌ نظرهای بسیار دارند، چندان‌که از بررسی آنها نمی‌توان به نتیجۀ قاطع و روشنی رسید (نک‍ : فنشام، 1158؛ هریسن، 950-956؛ لو، 558-559؛ اکروید، 651).
کتاب زکریا یکی از چند کتاب موجود در کتاب مقدس است که ویژگیهای مکاشفه‌ای آشکاری را به نمایش می‌گذارد. شهودهای زکریا که در این کتاب با زبانی نمادین و گاه رمزی نقل شده‌اند، مهم‌ترین انتظارات بنی‌اسرائیل را در آن دورۀ تاریخی به نمایش می‌گذارند و از دورۀ مسیحایی و رویدادهای آخرالزمانی نشانی می‌دهند. همچون دیگر متون مکاشفاتی، نمادپردازیهای این بخشْ سطحی و گاه سست‌اند و اشاره به فرشتگان، و به‌ویژه فرشته‌ای که رؤیاها را برای نبی تفسیر می‌کند، در این کتاب شاخص است. براساس این ویژگیها، برخی از محققان «کتاب زکریا» را در زمرۀ متون پیش‌مکاشفاتی به شمار می‌آورند و آن را در شکل‌گیری ادبیات مکاشفه‌ای بعـدی بسیار تأثیرگـذار می‌دانند (نک‍ : دیویس، 955-956؛ بالدوین، 70-74؛ هیل، 113-115؛ گرینتز، 485).

مآخذ

دائرةالمعارف الکتابیة، قاهره، 1992 م؛ عهد عتیق؛ نیز:

Ackroyd, P. R., «Zechariah», Peak’s Commentary on the Bible, eds. M. Black and H. H. Rowley, London, 2001; Baldwin, J. G., Haggai, Zechariah, Malachi: An Introduction and Commentary, London, 1974; A Biblical Cyclopaedia, ed. J. Eadie, London, 1862; Davis, J. D., The Westminster Dictionary of the Bible, Philadelphia, 1944; Fensham, F. C., «Zechariah», The International Standard Bible Encyclopedia, ed. G. W. Bromiley, Michigan, 1988, vol. IV; Grintz, Y. M. and S. D. Sperling, «Zechariah», Encyclopaedia Judaica, eds. F. Skolnik and M. Berenbaum, New York, 2007, vol. XXI; Harrison, R. K., Introduction to the Old Testament, Michigan, 1975; Hill, A. E., Haggai, Zechariah, Malachi: An Introduction and Commentary (Tyndale Old Testament Commentaries, vol. XXVIII), Illinois, 2012; Lowe, W. H., «Zechariah», Ellicitt’s Commentary on the Whole Bible: A Verse by Verse Explanation, ed. Ch. J. Ellicott, Michigan, 1959, vol. V; Winton Thomas, D., «Zechariah», The Interpreter’s Bible, eds. G. A Buttrick et al., Nashville, 1995, vol. VI.
لیلا رضایی ـ بخش ادیان و عرفان