زلالی خوانساری

زُلالیِ خوانْساری (د ح 1024 ق/ 1615 م)، شاعر فارسی‌زبان سبک هندی. 

شرح‌حال

زلالی مشهور به ملا (لودی، 62)، مولانا و حکیم زلالی (برای دیگرانی با نام یا تخلص زلالی، نک‍ : علیشیر، 72، 243؛ نیز واله، 2/ 898- 899)، زادۀ خوانسار بود. برخی (آقابزرگ، 9(2)/ 404؛ منزوی، 7/ 808)، نام کوچک زلالی را، با استناد به بیتی از شاعر در نصیحت فرزندان، محمدحسن، دانسته‌اند؛ اما اینْ نام یکی از فرزندان او ست (بخشی، 67- 68؛ برای اشعار زلالی و نام فرزند دیگر وی، محمدحسین، نک‍ : زلالی، 859-861). زلالی در زمان شاه عباس اول صفوی (سل‍ 996- 1038 ق/ 1588- 1629 م) می‌زیست، اما سال ولادتش دانسته نیست (برای برخی گمانه‌ها، نک‍ : شفیعیون، 29-30). فارغ از برخی اشتباهـات فاحش (نک‍ : آزاد، 2/ 42، که به‌اشتباه تاریخ درگذشت زلالی هروی را <931-1031 ق، نک‍ : مدرس، 2/ 125> پنداشته، و آن را به وفات زلالی خوانساری نسبت داده است)، تاریخهای متفاوتی نیز برای درگذشت او ذکر کرده‌اند؛ از آن میان، حدود سال 1024 ق، سال اتمام سرودن محمود و ایاز که گویا شاعر پس از آن فرصت تدوین آثارش را نیز نیافته، محتمل‌تر است (نک‍ : شفیعیون، 30). 
ملا غروری شیرازی و خضری خوانساری (د 998 ق/ 1590 م) در شمار معاصران زلالی بودند (نصرآبادی، 230، 283). برخی زلالی را شاگرد میرزا جلال اسیر دانسته‌اند که به‌سبب ولادت اسیر (1029 ق/ 1620 م) پس از مرگ زلالی نـادرست اسـت (نک‍ : آذر، 2/ 1051؛ قس: صفا، 5(1)/ 967). مؤلف تذکرۀ خرابات مولانا، آدینه قلی متخلص به تابعی (د 1018 ق/ 1609 م)، را تابع زلالی دانسته است که شعر او را برای مستعدان می‌خواند (نک‍ : شفیعیون، 34). 
برای زلالی صفاتی چون خوش‌منظری، خوش‌فهمی، و خوی‌ درویشی برشمرده‌اند؛ چنان‌که او پاره‌ای ابیات پرمغز خود را به صرف اینکه برخی از دوستانش نپسندیده بودند، حذف می‌کرد (نصرآبادی، 230؛ اوحدی، 3/ 1551). 

ممدوحان

زلالی افزون‌بر شاه عباس اول صفوی، میرزا حبیب‌الله صدر (د 1059 ق/ 1649 م)، وزیر او، میرزا قوام‌الدین محمد (قواما) مستوفی (شفیعیون، 36، 37) و شیخ بهاءالدین عاملی (نصرآبادی، همانجا) را نیز مدح کرده است، اما در این میان میرداماد (د 1040 ق/ 1630 م) جایگاهی ممتاز دارد؛ چنان‌که آثار زلالی مملو از ستایش او با تعابیر و القاب بی‌شمار، همچون «نیّر اشراق زمان و زمین» و «باقر علم» (ص 183، 186) است و شاعر در شکایت از بی‌مهری اهالی خوانسار، ملقب‌شدنش به «حکیم» را از جانب میرداماد، پاسخی درخور به ایشان دانسته است (بخشی، 69-70). گویا میرداماد پس از پسندیدن اشعار زلالی، او را به حکیم ملقب کرد (همانجا؛ نیز نک‍ : احمدعلی، 2/ 399-400). افزون‌بر شکایتی که زلالی از اهالی خوانسار داشت، جفایی دیگر در حق او رفته بود، چنان‌که یکی از مثنویهایش را به نام قطران تبریزی رواج داده بودند (اوحدی، همانجا). 
برخی او را ملک‌الشعرای دربار شاه عباس دانسته‌اند (رضازادۀ شفق، 576)، اما در منابع معاصر وی، سخنی از آن به چشم نمی‌خورد. 

باور مذهبی (تشیع شاعر)

به‌رغم برخی پنداشتها بر نقطوی‌بودن زلالی (ذکاوتی، 121)، او به دشمنی با نقطویه، حروفیه و انکار نقشبندیه تصریح کرده، و شیعی اثناعشری است؛ چنان‌که فرزندش را به تشیع توصیه کرده است (ص 860-861). حتى اگر این سخن نصرآبادی (ص 213) که زلالی 14 قصیده برای هریک از چهارده‌معصوم (ع) سروده است، پذیرفتنی نباشد، مگر برای امام دهم و یازدهم (ع)، قصایدی در مدح دیگر ائمۀ اطهار (ع) از او به جا مانده است (نک‍ : شفیعیون، 100-101). 
او در مدح حضرت علی (ع) از زبان نُصیر علی (ع) را الله خوانده است (ص 179-182؛ برای اطلاع بیشتر، نک‍ : جرجانی، 203؛ شرتونی، 1307؛ لغت‌نامه ... ، ذیل نصیریه)، و این الزاماً به معنای اعتقاد شاعر نیست. در جای دیگر نیز اقرار به علی‌اللٰهی‌بودن و تأکیدش بر نُصیری‌شدن (ص 486) را نیز می‌توان از مقولۀ اغراق شاعرانه در مدح ائمه (ع) دانست. در نهایت، با تصریح شاعر بر تقدم جایگاه پیامبر (ص) بر علی (ع) (ص 287) نمی‌توان او را نصیری دانست. 

شیوۀ شاعری

زلالی شاعری تازه‌گو بود، روشی منحصربه‌فرد داشت و در غزل، قصیده و به‌ویژه مثنوی طبع‌آزمایی کرده بود. هرچند او را سرایندۀ بیتهای بلند و «نکته/ یکه‌های عالی» (اوحدی، 3/ 1550) و ابیات اعجازگونه و آورندۀ طرزی بدیع در مثنوی‌سرایی دانسته‌اند، درعین‌حال خصایصی چون (رطب و یابس) (نصرآبادی، 230) و دُردآمیز (واله، 2/ 897) به آثار او نسبت داده‌اند. ازاین‌رو، او ترکیبهایی تازه و گاه نامفهوم پدید آورده که نیازمند تفسیر است (برای نمونه، نک‍ : صفا، 5/ 971). به باور واله داغستانی، اشعار شاعرانی چون زلالی از شدت «بی‌مایگی» و «نازک‌مهملیها» رو به بی‌معنایی و ابتذال گذاشته است (4/ 2344-2345). باآنکه در دوران شاه عباس صفوی نوشیدن شراب و استعمال مخدرات رواج داشت و شاعران آزادانه دربارۀ آنها می‌سرودند، مضامینی از این دست در اشعار زلالی مطرح نشده است (فلسفی، 2/ 42). 

آثـار

زلالی به تقلید از حکیم نظامی، امیرخسرو و جامی 7 مثنوی سروده است که به هفت گنج، سبعۀ سیاره، سبعۀ زلالی، هفت سیاره و هفت آشوب شهرت یافته‌اند. به نظر می‌رسد او نام هفت آشوب را خود بر مثنویهایش ننهاده، بلکه دیگران از باب انقلابی که منظومه‌های او در مثنوی‌گویی پدید آورده بود، بر آنها نهادند (صفا، 5(2)/ 969؛ قس: منزوی، 7/ 808). خود شاعر از مجموعۀ اشعارش با عنوان سبعۀ سیاره نام برده است (نک‍ : ص 488). 
مثنویهای زلالی به این شرح‌اند: 1. حُسن گلوسوز، منظومه‌ای عرفانی متأثر از مخزن ‌الاسرار نظامی؛ 2. شعلۀ دیدار، منظومه‌ای عرفانی بر وزن مثنوی مولوی؛ 3. میخانه بر وزن حدیقة الحقیقۀ سنایی؛ 4. ذره و خورشید بر وزن سبحة الابرار جامی، داستانی تمثیلی در بیان عشق میان ذره و خورشید؛ 5. آذر و سمندر، بر وزن لیلی و مجنون نظامی، در بیان عشق آذر و سمندر؛ 6. سلیمان‌نامه بر وزن اسکندرنامۀ نظامی، داستان عشق سلیمان به بلقیس که از موضوعات رایج زمان و جانشین داستان دینی و عشقی یوسف و زلیخا بود؛ 7. محمود و ایاز، مفصل‌ترین و مهم‌ترین منظومه از مثنویهای زلالی در بیان عشق سلطان محمود غزنوی به غلامش ایاز که در جواب خسرو و شیرین نظامی سروده شده است. این منظومه در 1001 ق/ 1593 م آغاز شده، و در 1024 ق/ 1615 م به پایان رسیده است (برای ماده‌تاریخهای آغاز و انجام، نک‍ : زلالی، 862-863). هر 7 مثنوی با دیباچه‌ای به نثر از مؤلف آغاز شده، و مشتمل‌بر ابیاتی در توحید، مناجات، نعت پیامبر (ص)، مدح علی (ع)، مدح شاه عباس، ستایش میرداماد و تعریف خوانسار است. شمار ابیات مثنویها، مختلف ضبط شده‌اند (نک‍ : منزوی، 7/ 808-811؛ قس: زلالی، جم‍ ). پس از مرگ زلالی، شیخ عبدالحسین در هند، دامـاد علینقی کمره‌ای، مثنویهای زلالی را گرد آورد و طغرای مشهدی تبریزی (د 1100 ق/ 1689 م) برای هریک دیباچه‌ای به نثر نگاشت که آن 7 دیباچه، آشوب‌نامه یا هفت آشوب نامیده شد (منزوی، 7/ 808؛ نیز نک‍ : اته، I/ 819). 
ازجمله مثنویهای سبعۀ سیاره، محمود و ایاز شهرت یافت که زلالی تا آخر حیات در حک و اصلاح آن اهتمام داشت و در کار تهذیب و تصحیح آن با خبرگان مشورت می‌کرد. در برخی ابیات او گرمی و تپشی خاص وجود دارد که نظیر آن در کلام سایر گویندگان عصر دیده نمی‌شود (زرین‌کوب، 133-134). پیش از زلالی، شاعران دیگری نیز ماجرای محمود و ایاز را به نظم آورده بودند. هرچند محمود و ایاز به سبک هندی سروده شده، بیش از دیگران از نظامی بهره گرفته، و از مقلد دیگر نظامی، یعنی جامی هم تا حدی تأثیر پذیرفته است. زلالی در 3 نوبت به خواب‌دیدن نظامی اشاره کرده است (برای تـأثیرپذیری زلالی از نظـامی، نک‍ : رضـوی، 3756- 3759؛ برای اشعـار مربوط بـه خواب‌دیـدن، نک‍ : زلالی، 505-513). 
مثنوی محمود و ایاز در 1304 ش، در تهران چاپ سنگی شده است (منزوی، 7/ 811). کلیات زلالی خوانساری نیز به تصحیح سعید شفیعیون، در 1384 ش، در تهران به چاپ رسیده است (برای قصاید و ترکیبات زلالی، نک‍ : زلالی، 3 بب‍ ). 

مآخذ

آذر بیگدلی، لطفعلی، آتشکده، تهران، 1338 ش؛ آزاد بلگرامی، میرغلامعلی، مآثر الکرام (سرو آزاد)، به کوشش عبدالله خان و مولوی عبدالحق، حیدرآباد دکن، 1913 م؛ آقا‌بزرگ، الذریعة؛ احمدعلی هاشمی سندیلوی، مخزن الغرائب، به کوشش محمد باقر، لاهور، 1970 م؛ اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران، 1388 ش؛ بخشی، یوسف، تذکرۀ شعرای خوانسار، تهران، 1336 ش؛ جرجانی، میر سید شریف، التعریفات، به کوشش محمد صدیق منشاوی، قاهره، 2004 ق؛ ذکاوتی قراگزلو، علیرضا، جنبش نقطویه، قم، 1383 ش؛ رضازادۀ شفق، صادق، تاریخ ادبیات ایران، تهران، بی‌تا؛ رضوی، کمال، «زلالی خوانساری»، ناموارۀ دکتر محمود افشار، به کوشش ایرج افشار و کریم اصفهانیان، تهران، 1372 ش؛ زرین‌کوب، عبدالحسین، سیری در شعر فارسی، تهران، 1363 ش؛ زلالی خوانساری، کلیات، به کوشش سعید شفیعیون، تهران، 1384 ش؛ شرتونی، سعید، اقرب الموارد، قم، 1374 ش؛ شفیعیون، سعید، مقدمه بر کلیات زلالی خوانساری (نک‍ : هم‍ )؛ صفـا، ذبیح‌الله، تـاریخ ادبیات در ایـران، تهـران، 1364 ش؛ علیشیـر نوایـی، مجالس النفائس، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، 1323 ش؛ فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه عباس اول، تهران، 1344 ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ لودی، شیرعلی، مرآة الخیال، به کوشش حمید حسنی، تهران، 1377 ش؛ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، تهران، 1327 ش؛ منزوی، خطی مشترک؛ نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، به کوشش وحید دستگردی، تهران، 1330 ش؛ واله داغستانی، علیقلی، ریاض ‌الشعراء، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران، 1383 ش؛ نیز: 

Ethé, H., Catalogue of Persian Manuscript in the Library of the India Office, Oxford, 1903.
محمدهادی آزاد صفائی