اکبریان، تیمچه

اکبریان، تیمچه \tīmče-ye akbariyān\، بنای تجاری قاجاری، واقع در خیابان پانزده خرداد (بوزرجمهری سابق)، بازارچۀ عودلاجان، مقابل کوچۀ حکیم، پلاک 82. این اثر در تاریخ 15/ 8/ 1384 ش، به شمارۀ 601‘ 13، در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. 

در نقشۀ ترسیمی نجم‌الدوله از تهران عهد ناصری که در 1309 ق/ 1892 م به چاپ رسیده است، در محلۀ یهودیها، واقع در جنوب محلۀ عودلاجان، شرق کوچۀ آقا محمود، در محل کنونی تیمچۀ اکبریان، مکانی با عنوان «سرای عبدالله میرزا» ثبت شده است، که به گمان قوی می‌تواند بنای تیمچۀ اکبریان باشد ( اطلس ... ، 84). بنابراین، می‌توان گفت که بنای موردنظر، دست‌کم از دورۀ ناصری با کاربری تجاری فعالیت داشته است. در لوح ثبتی‌ای که از طرف سازمان میراث فرهنگی بر در ورودی تیمچه نصب شده، قدمت بنا به 1195 ق/ 1781 م، دورۀ سلطنت آقا محمد خان قاجار بازگردانده شده و گفته شده که این بنا در 1213 ق/ 1798 م، برابر با اوایل سلطنت فتحعلی شاه به‌عنوان نخستین بانک ایران تغییر کاربری داده است. چنین ادعایی از سوی سازمان میراث فرهنگی، در حالی بیان شده که هیچ سند مکتوب یا منبع تاریخی‌ای دراین‌باره، از سوی آن سازمان ارائه نشده است و به نظر می‌رسد فقط با تکیه بر قدمت محلۀ عودلاجان و گزارشهای شفاهی‌ای که در میان مردم محل رواج دارد، چنین فرضی صورت قطعیت یافته است. 
دربارۀ نخستین بانک ایران باید یادآور شد اگرچه فعالیتهای صرافی در میان یهودیان از دیرباز معمول بوده است، اما گزارشی از تأسیس مؤسسات بانکی، از سوی کلیمیان در اوایل دورۀ قاجار در دست نیست. بانکهای غیرایرانی، همچون بانک شاهنشاهی و بانک روسی که از اولین مؤسسات بانکی خارجی در ایران به شمار می‌روند، و همچنین صرافیها و بنگاههای تجاری متعلق به اقلیتهای مذهبی مقیم ایران در دورۀ معاصر به‌طور تقریبی از زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار آغاز به فعالیت کردند (تاریخچه ... ، 46-55).
سـابقۀ تـأسیس بـانکی کـه توسط ایرانیـان ــ و نـه خـارجیـان ــ اداره شـود، بـه اوایـل دورۀ پهـلـوی اول بازمی‌گردد. در 1303 ش، شماری از کلیمیان ایران مؤسسات بانکی‌ای در تهران تأسیس کردند که براساس گزارشهای شفاهی برجای‌مانده از کلیمیان، محل دو بنگاه از این بنگاههای اقتصادی، یکی در کوچۀ سرچنبک، واقع در کوچۀ امامزاده یحیى و دیگری در سرپولک قرار داشت (تروعا ... ، 1/ 199-200). بنابراین باید گفت تیمچۀ موردنظر، آن‌گونه که سازمان میراث فرهنگی ادعا کرده است، محل نخستین بانک ایرانی نیست، اما به‌واسطۀ قرارگیری بنا در محلۀ یهودیان، و نیز آزادیهای اجتماعی‌ای که این اقلیت مذهبی، به‌ویژه پس از انقلاب مشروطه به دست آوردند، گزارش راویان محلی مبنی بر اینکه تیمچۀ مزبور صرافی یهودیان بوده است، صحیح می‌نماید. 
گفته می‌شود مالک این تیمچه، پیش از انقلاب، شخصی به نام داوود، از کلیمیان تهران بوده است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این بنا به تملک حیدر اکبریان درآمد و در انتساب به مالک جدید، به تیمچۀ اکبریان شهرت یافت. سپس مدتی به‌عنوان کارگاه نجاری اجاره داده شد. سرانجام، این بنا به تملک نعمت‌الله واحدی و سید محمد هاشمیِ ثابت درآمد (کبیری، بش‍‌ ). نام‌بردگان پس از تصمیم به نگهداری از بنا و تبدیل آن به سفره‌خانه، کارهای بازسازی ساختمان را در 1380 ش آغاز کردند، اما بازسازی آن از سوی شهرداری و میراث فرهنگی متوقف شد. وقفۀ دوساله در روند تعمیرات بنا، افزون بر کندی کار، سبب آسیب‌‌دیدگی و ریزش نیمی از سقف و گنبد تیمچه شد؛ تا اینکه سرانجام، بازسازی سقف و گنبد ساختمان با کاربندی و تزیینات به‌دست استاد علی‌‌اصغر شعرباف به‌زیبایی انجام شد. غلام‌گرد مقابل غرفه‌های اشکوب دوم در این بازسازی به بنا الحاق گشت. این تعمیرات که با هزینۀ شخصی مالکان بنا صورت گرفت، پس از 10 سال پایان یافت و تیمچه در 1390 ش، با کاربری جدید، به‌عنوان سفره‌خانه و خانۀ صنایع‌دستی به بهره‌برداری رسید. امروزه (1395 ش)، بنا در وضعیت سازه‌ای مساعدی قرار دارد و به‌عنوان سفره‌خانۀ سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرد (طایفه). 

معماری تیمچه

ساختمان تیمچه با وسعت تقریبی 550 مـ2 دارای دو طبقه و دو زیرزمیـن اسـت. بنـا، در زمینی مستطیل‌شکل واقع شده، و کشیدگی آن در راستای شرقی ـ غربی است. سازۀ بنا با جرزهای آجری و ملاط گل و آهک برپا شده است (کبیری، بش‍‌ ).
پوشش تیمچه در قسمت مرکزی به‌صورت گنبدی، در زیرزمین به‌صورت طاق و تویزۀ آجری، و در غرفه‌ها تیرپوش تخت است. در و پنجره‌ها از جنس چوب کار شده، و در طبقۀ اول با قوس کمانی، و در طبقۀ دوم با قوس جناغی اجرا شده‌اند. 
ورودی تیمچه از جبهۀ شرقی است. پس از در، فضای کوچک ورودی و سپس صحن سرپوشیدۀ تیمچه قرار دارند. صحن به‌صورت فضای مرکزی مستطیل‌شکل با گوشه‌های پخ است و سقفی گنبدی آن را پوشانده است؛ زیر گنبد، غلام‌گرد مربوط به اشکوب دوم بنا قرار دارد. در میانۀ صحن، حوضی باریک و کشیده واقع شده، و بر گرداگرد صحن، غرفه‌هایی جای گرفته است. غرفه‌ها در طول اضلاع شمالی، غربی و جنوبی چیده شده‌اند و همگی از داخل به یکدیگر راه داشته‌اند، اما به هنگام عملیات بازسازی، براساس کاربری جدید بنا، ارتباط میان حجره‌ها توسط آجرچینی قطع شده است. دو سرِ انتهایی ضلع شمالی، راه‌پله‌های منتهی به طبقات زیرین و زبرین قرار دارد. در دو سرِ انتهایی ضلع جنوبی نیز دو دالان باریک واقع شده است. 
طبقۀ همکف دارای 8 غرفۀ متقارن در دو طرف صحن است. در ضلع غربی صحن، در نقطۀ مقابل ورودی تیمچه، غرفه‌ای بزرگ به‌عنوان شاه‌نشین واقع شده که امروزه به‌عنوان دفتر سفره‌خانه از آن استفاده می‌شود. غرفه‌های این طبقه نورگیر و پنجره ندارند؛ نورگیر سقفی گنبد و نیز روزنهای زیر گنبد که بر دیوارهای شمالی و جنوبی تعبیه شده‌اند، نور صحن و فضای مرکزی تیمچه را به‌خوبی تأمین می‌کنند. در کف یکی از غرفه‌های ضلع شمالی حفره‌ای قرار دارد که به سقف زیرزمین تیمچه باز می‌شود؛ این حفره در گذشته برای انتقال مسکوکات صرافی تعبیه شده بود. پلکان شمال شرقی، ارتباط با اشکوب دوم بنا، و پلکان شمال غربی، ارتباط با طبقۀ فوقانی و زیرزمین را فراهم می‌آورند. این پلکان با حرکت مارپیچ به اشکوب دوم متصل می‌شود و غرفه‌ای هم در پاگرد دارد. در دالانهای واقع در گوشۀ جنوب شرقی و جنوب غربی نیز دست‌شویی و آبریزگاه سفره‌خانه تعبیه شده است. طبقۀ اول بنا دارای 8 غرفه در دو طرف، و دو شاه‌نشین بر اضلاع شرقی و غربی است و غلام‌گردی دارد که مقابل غرفه‌ها امتداد یافته است. شاه‌نشین شرقی و غرفه‌های شمالی، هر کدام پنجرۀ کوچکی به فضای بیرون دارند و باقی غرفه‌ها با سقفهای کوتاه فاقد نورگیرند. زیرزمین اول بنا به‌عنوان آشپزخانه کاربری دارد و زیرزمین دوم امروزه به‌عنوان انبار مورد استفاده قرار می‌گیرد. 
تزیینات بنا در وضعیت کنونی در سقف گنبدی زیبای تیمچه به کار رفته است. کاسۀ داخلی گنبد به‌صورت رگ‌چین آجری است. در بخش زیرین کاسه، یک حاشیۀ آجری زیگزاگ انداخته شده که کاسه را از کاربندیهای زیر سقف جدا کرده، و متن حاشیه با تخمه‌های آجری تزیین شده است. آلات کاربندی و طاقهای زیر گنبد همگی حمیل‌کشی، و متن آنها به شیوۀ خفته و راسته، آجرچینی شده است.
از دیگر تزیینات داخلی بنا، روزنها و خیش‌خان است. نمایش بدنۀ مشبک خیش‌خان گنبد با طرح گل زنجیره‌ای و حفاظهای فلزکاری روزنهای زیر گنبد از جلوه‌های بصری بنا به شمار می‌رود (طایفه). 

مآخذ

اطلس تهران قدیم؛ تاریخچۀ سی‌سالۀ بانک ملی ایران، تهران، 1338 ش؛ تروعا، یهودیان ایرانی در تاریخ معاصر، به کوشش هما سرشار و دیگران، کالیفرنیا، 1996 م؛ طایفه، سیما، تحقیقـات میدانـی؛ کبیری، محمدعلی، تیمچـۀ اکبریـان (یهودیها)، گزارش ثبتی، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران، تهران، 1384 ش.

سیما طایفه