ارمنیان تهران، انجمن اجتماعی

ارمنیان تهران، انجمن اجتماعی \anjoman-e ejtemāʾī-ye armaniyān-e tehrān\، یا کلوپ ارمنیان تهران (تأسیس: 1297 ش/ 1918 م). 
لئون خان کوانیان، صاحب چاپخانۀ پاروس در خیابان لاله‌زار روبه‌روی گراند هتل، نخستین‌بار اندیشۀ تأسیس این انجمن را ــ که در ابتدای برپـایی، «کلوپ ارمنیان» تهران نـامیده می‌شد ــ در 1288 ش/ 1910 م مطرح کرد. وی حتى اطلاعیه‌ای در این زمینه منتشر، و میان ارمنیان تهران پخش کرد، اما این اندیشه تا 1297 ش، عملی نشد (هویان، فعالیتها ... ، 135، ارمنیان ... ، 200). سرانجام در آن تاریخ، گروهی از ارمنیان تهران گرد هم آمده، کلوپ ارمنیان را بنیاد نهادند (همانجاها).
اعضای مؤسس کلوپ اینها بودند: موسس‌خان، رئیس انحصار دخانیات؛ یوسف خان، پیشکار مالیۀ تهران؛ روبن خان، رئیس سابق تلگراف‌خانه؛ لئون وارطانیان، معلم مدرسۀ نظام؛ لئون مول، محاسب در تجارت‌خانۀ زینگر؛ لئو طاطرسیان، مهندس؛ و هوسپ هوسپیان، تاجر در لاله‌زار ( اسناد ... ، 303). اعضای اولیۀ کلوپ، که 200 تن بودند، مبلغ 000‘10 قران فراهم کرده، ساختمانی در خیابان قوام‌السلطنه (سی‌تیر کنونی)، روبه‌روی خانۀ قوام‌السلطنه در کوچه‌ای بن‌بست خریداری، و کلوپ را دایر کردند (هویان، فعالیتها، همانجا). 
هدف از تأسیس این کلوپ، طبق اساسنامۀ آن، فراهم‌ساختن محلی مطبوع برای تفریح اعضا بود ( اسناد، 297). اساسنامه‌ در 15 اسفند 1309 ش/ 6 مارس 1931 م، در جلسۀ عمومی اعضا به تصویب رسید و بر اساس آن، کلوپ می‌بایست با هیئتی هفت‌نفره اداره می‌شد که از طرف مجمع عمومی برای مدت دو سال، با عنوان هیئت‌مدیره انتخاب می‌شدند. هیئت‌مدیره نیز از میان خود، هیئت‌رئیسه را انتخاب می‌کرد. مجمع عمومی هر دو سال یک‌بار، در ماه ژانویه برگزار می‌شد و وضعیت کلوپ را رسیدگی، و هیئت‌مدیرۀ جدید را انتخاب می‌کرد (همان، 299).
برپایۀ اساسنامۀ اولیۀ کلوپ، اعضا به دو دستۀ افتخاری و عادی تقسیم می‌شدند. اعضای افتخاری کسانی بودند که حداقل 100 تومان به کلوپ هدیه می‌کردند. این اعضا از پرداخت ماهیانۀ حق عضویت معاف بودند و از تمامی امتیازات کلوپ استفاده می‌کردند. اعضای عادی به کسانی گفته می‌شد که در آغاز، مبلغ 6 تومان برای ثبت‌نام، و هر ماه، دو تومان برای حق عضویت پرداخت می‌کردند.
عضویت در کلوپ شرایطی سخت داشت. برابرِ اساسنامۀ کلوپ، هر زن و مرد ارمنی با سن بالای 21 سال، در صورتی می‌توانست عضو کلوپ شود که تقاضایش را دو تن از اعضای عادی کلوپ به طور کتبی، به هیئت مدیره پیشنهاد می‌کردند. تقاضای عضویت جدید، به مدت 15 روز در لوحه اعلان می‌شد و اعضای کلوپ می‌بایست آراء مثبت یا منفی خود را در صندوق انتخابات می‌انداختند. پس از 15 روز، هیئت‌مدیره آراء را قرائت می‌کرد و اگر 20٪ رأیها منفی بود، تقاضای عضویت رد می‌شد (همان، 297- 298؛ هویان، همانجا). 
طبق اساسنامه، قمار در کلوپ ممنوع، و بازیهای مجاز آنهایی بود که مطابق مقررات نظام‌نامۀ داخلی کلوپ معین شده بود؛ نیز هنگام مهمانیهای رسمی یا اجرای نمایش، که از طرف کلوپ برپا می‌شد، اعضای انجمن با پرداخت نصف قیمت بلیت حق شرکت داشتند ( اسناد، 298). 
در سال 1310 ش/ 1932 م، مقر کلوپ به ساختمان جدیدی انتقال یافت که هیئت‌مدیرۀ انجمن آن را در خیابان نادری، چهار‌راه یوسف‌آباد احداث کرده بود. کلوپ در این زمان افزون‌‌بر امکانات رفاهی، تالار گردهمایی و کتابخانه نیز داشت (هویان، فعالیتها، 135). 
پس از 1320 ش/ 1941 م، ارمنیان ــ که از 1314 ش/ 1936 م، به دستور رضا شاه از اجرای تئاتر به زبان ارمنی منع شده بودند ــ اجازه یافتند تا دوباره به زبان خود تئاتر اجرا کنند. تالار کلوپ یکی از مناسب‌ترین تالارهای نمایش در تهران بود. نخستین نمایشنامه در دی ماه 1320/ ژانویۀ 1942، با نام زن ظلمت، و دومین نمایشنامه به نام در یک‌جا در بهمن 1320، در تالار این کلوپ به اجرا درآمد.
کلوپ در 1335 ش/ 1957 م، 320 تن عضو، و کتابخانه‌ای بسیار غنی داشت. در آن زمان، آرام گارونه، از نویسندگان بنام ارمنی تهران، مدیریت آن را بر عهده داشت. این کتابخانه در این تاریخ، دارای حدود 12هزار جلد کتاب بود که بیش از نیمی از آن، به زبان ارمنی بود. همچنین در این کتابخانه، شمار فراوانی از نسخه‌های قدیم جراید ارمنیانِ سراسر جهان نگهداری می‌شد.
کلوپ ارمنیان تهران پس از انقلاب اسلامی ایران، به نام «انجمن اجتماعی ارمنیان تهران» تغییر نام داد. این انجمن امروزه (1394 ش/ 2015 م)، در خیابان حافظ، خیابان رودکی، خیابان خارک مشغول به فعالیت است. ساختمان کنونی انجمن در 1346 ش/ 1967 م، خریداری شده، و به‌صورت کنونی درآمده است (همان، 136-137).
انجمن اجتماعی ارمنیان تهران به هیچ گروه سیاسی‌ای وابسته نیست. این انجمن، همچنان‌که در اساسنامۀ آن نیز آمده، مؤسسه‌ای غیر‌انتفاعی است و مرکزی برای برگزاری جشنهای ملی، مذهبی و همچنین اجرای برنامه‌های فرهنگی، هنری و ادبی ارمنیان به شمار می‌آید (همو، ارمنیان، 200، فعالیتها، 135).
مجمع عمومی انجمن از بدو تأسیس تاکنون، سالی یک‌بار تشکیل می‌شود و طی آن هیئت‌مدیره گزارش عملکرد یک‌سالۀ انجمن را ارائه می‌دهد. این انجمن درواقع بیشتر کانونی برای برگزاری مراسم تجلیل از نخبگان فرهنگی و هنری ارمنیان است و هرساله مراسم بزرگداشتِ مشاهیر برگزیدۀ ارمنی در آنجا اجرا می‌شود؛ برای نمونه، در اردیبهشت 1315/ مۀ 1936، مراسم بزرگداشتی برای هامبارتسوم گریگوریان، هنرمند ارزنده و رهبر گروه کُر کومیتاس، برگزار شد که در آن، هنرمندان ارمنی تهران مانند کاناچیان، آساتوریان و پالانچیان به اجرای برنامه‌های هنری پرداختند. در 1347 ش/ 1968 م نیز به مناسبت پنجاهمین سال فعالیت هنری و ادبی مانوِل ماروتیان، انجمنْ مجلس جشنی برپا داشت و ضمن تجلیل از وی، نشریه‌ای حاوی شرح‌حال و فعالیتهـای هنری و ادبی مـارویتـان را ــ که از سوی هیئت‌مدیرۀ انجمن تهیه شده بود ــ میان مهمانـان توزیع کرد. انجمن در بهمن 1378/ ژانویۀ 2000 نیز به مناسبت نودمین سالگرد تولد هنرمند نامدار تئاتر و بنیان‌‌گذار تئاتر نوین در ایران، شاهین سرکیسیان، برنامۀ بزرگداشتی برگزار کرد که بسیاری از علاقه‌مندان و نخبگان تئاتر ایران مانند محمدعلی کشاورز، علی نصیریان و هنرپیشگان تئاتر و سینما و نیز اکبر رادی، نویسنده و پژوهشگر تئاتر، در این مراسم شرکت کردند.
انجمن اجتماعی ارمنیان تهران از بدو برپایی تاکنون، مراسم هنری بسیاری، شامل برنامه‌های موسیقی، تئاتر و سخنرانی دربارۀ مشاهیر هنر و ادب و جز آنها برگزار، و در زمینۀ نقاشی، عکاسی و صنایع دستی نیز نمایشگاههایی برپا کرده است (هویان، همان، 136-137، ارمنیان، همانجا).

مآخذ

اسنادی از انجمنها و مؤسسه‌های فرهنگی ـ اجتماعی دورۀ رضا شـاه، به کوشش رضا مختـاری اصفهـانی، تهران، 1392 ش؛ هویان، آندرانیک، ارمنیان ایران، تهران، 1380 ش؛ همو، فعالیتهای فرهنگی و هنری ارمنیان تهران، تهران، 1392 ش.

شهناز جنگجو