اتحادیه، مدرسه

اتحادیه، مدرسه \madrese-ye ettehādiy(yy)e\، شماری از مدرسه‌های ملی در تهران که پس از انقلاب مشروطه آغاز به فعالیت کردند. مهم‌ترین آنها دو مدرسه بودند که یکی نام اتحادیۀ وطن و دیگری نام اتحادیۀ دروازه‌قزوین داشتند. گویا این دو مدرسۀ ملی تا اواخر دورۀ قاجار دایر بوده‌اند.

1. مدرسۀ اتحادیۀ وطن

این مدرسه در 1328 ق/ 1910 م، در خیابان گار ماشین (خیابان ری کنونی) در چهار‌راه مسجد شیخ ابوالفتح افتتاح شد ( استقلال ... ، 1328 ق، شم‍ 66، ص 4) و دست‌کم تا دو دهه به فعالیت پرداخت. در نقشۀ مدارس تهران که در 1304 ش ترسیم شده است، مدرسۀ اتحادیه به‌عنوان یکی از مدارس فعال تهران در شرق محلۀ چاله‌میدان در خیابان ماشین روبه‌روی دروازه‌مشهد قرار داشت. مؤسس و رئیس مدرسه، حاجی میرزا رضا خان وکیلی، نمایندۀ آذربایجان در دورۀ دوم مجلس شورای ملی بود. نیز مدرسۀ اتحادیۀ وطن در نخستین آگهی تأسیس خود ریاست افتخاری مدرسه را رئیس دارالشورای ملی، میرزا حسین خان پیرنیا مؤتمن ـ الملک، معرفی کرد. مدرسه از سوی وزارت معارف مجوز دریافت کرده بود و در سطح آموزش ابتدایی فعالیت داشت. مؤسسان آن در آغاز فعالیتش، تصمیم داشتند که مدرسۀ اتحادیه به‌صورت رایگان دانش‌آموز بپذیرد و به‌طور خاص، اطفال یتیم و بی‌بضاعت را آموزش دهد. افزون‌بر این، دوره‌های آموزشی شبانه برای بزرگ‌سالان نیز در این مدرسه برگزار می‌شد ( ایران نـو، 1328 ق، شم‍ 243، ص 2؛ استقلال، 1328 ق، شم‍ 46، ص 4).
مدرسۀ اتحادیۀ وطن با آغاز فعالیت خود توانست کمک مالی از مجلس شورای ملی دریافت کند؛ این کمک مالی تا 1332 ق ادامه داشت (ملک‌زاده، 233). از‌ این رهگذر، مدرسه توانست 50 دانش‌آموز به‌صورت رایگان ثبت‌نام کند و دیگر دانش‌آموزان آن شهریۀ ماهیانه پرداخت می‌کردند. بنا‌بر آمار مدارس تهران در سال تحصیلی 1328- 1329 ق، مدرسه دارای 70 دانش‌آموز بود (منصور‌السلطنه، 25). رایگان‌بودن تحصیل دانش‌آموزان بی‌بضاعت گرچه کمکی برای آنان بود، اما این دانش‌آموزان التزامی به ادامۀ تحصیل نداشتند، به‌طوری‌که مدرسه در 1329 ق ناچار شد اعلام کند که 12 تن از دانش‌آموزان مجانیِ مدرسه ترک تحصیل کرده‌اند و دانش‌آموزان جدید در صورتی جایگزین خواهند شد که «بی‌جهت» تحصیلات خود را رها نکنند ( استقلال، 1329 ق، شم‍ 262، ص 4).

2. مدرسۀ اتحادیۀ دروازه‌قزوین

این مدرسه به سال 1325 ق/ 1907 م، در جنوب غربی محدودۀ حصار ناصری تأسیس شد. نخستین آگهی‌ای که خبر از افتتاح مدرسه دارد، محل مدرسه را در شهر نو، واقع در بیرون دروازه‌قزوین، معرفی کرده است (مجلس، 4). مدیر مدرسۀ اتحادیه ضیاءالدین [دری اصفهانی] نام داشت. قهرمان میرزا سالور (9/ 7035) مدیر مدرسه را تنها با لقب ضیاءالدین معرفی می‌کند. این مدرسه نیز مانند مدرسۀ اتحادیۀ وطن، شماری از دانش‌آموزان بی‌بضاعت را برای تحصیل پذیرفته بود و هزینۀ تحصیل آنها از طریق کمکها و اعانه‌های مردمی تأمین می‌شد؛ برای نمونه، هزینۀ تحصیل 30 دانش‌آموز را خیرخواهی در 1334 ق متقبل شده بود (عصر جدید، 8).
مدرسۀ اتحادیه چندی پس از آغاز فعالیت، از شهر نو به داخل محلۀ دروازه‌قزوین، کوچۀ قوام دفتر انتقال یافت ( اسنادی ... ، 124). در نقشۀ مدارس تهران به سال 1304 ش، محل مدرسه در خیابان قوام‌الدوله کمی پایین‌تر از میدان وحدت اسلامی کنونی جانمایی شده است. مدرسۀ اتحادیۀ دروازه‌قزوین در 1337 ق/ 1298 ش، 6 کلاس درس و 132 دانش‌آموز داشت و 12 معلم در آن به تدریس مشغول بودند ( اصول ... ، 32)؛ این مدرسه دست‌کم تا پایان دورۀ قاجار فعالیت داشت. در 1335 ق، شماری از دانش‌آموزان این مدرسه برای شرکت در امتحانات نهـایی به وزارت معارف معرفی شدند ( ایران، 2).
گفتنی است روزنامۀ ایران نو در 1327 ق از افتتاح مدرسه‌ای ملی در تهران به‌نام مدرسۀ «اتحاد ترقی معارف» سخن گفته است (شم‍ 179، ص 2). بعدها در دورۀ رضا شاه، مدرسه‌ای دیگر در تهران به‌نام «اتحادیۀ شرف‌احمدی» فعالیت داشت که از آن به مدرسۀ «افتتاحیۀ شرف‌احمد» نیز یاد شده است (تعلیم ... ، 1313 ش، شم‍ 52، 1317 ش، شم‍ 5-6؛ اقبال، برگ آخر).

مآخذ

استقلال ایران، تهران، 1328 ق بب‍‌ ؛ اسنادی از مدارس دختران، از مشروطه تا پهلوی، به کوشش سهیلا ترابی فارسانی، تهران، 1378 ش؛ اصول تعلیمـات، تهران، 1298 ش، شم‍ 1؛ اقبـال، تهـران، 1298 ش، س 1، شم‍ 5؛ ایـران، تهران، 1335 ق، شم‍ 135؛ ایران نو، تهران، 1327 ق بب‍‌ ؛ تعلیم‌وتربیت، تهران، 1313 ش، نیـز 1317 ش؛ سالور، قهرمان میرزا (عین‌السلطنه)، روزنامۀ خاطرات، به کوشش مسعود سـالور و ایرج افشـار، تهران، 1377 ش؛ عصر جدید، تهران، 1334 ق، شم‍ 124؛ مجلس، تهران، 1325 ق، شم‍ 128؛ ملک‌زاده، الهام، «وضعیت امور خیریۀ تهران در دورۀ مشروطیت»، گنجینۀ اسناد، تهران، 1385 ش، شم‍ 62؛ منصورالسلطنه، مصطفى، راپرت سالیانه در باب معارف و تعلیمات عمومی سنۀ 29- 1328، تهران، 1329 ق.

مسعود تاره