آقا رضی

آقا رضی \āqā razī\، سیمین (1317- 1388 ش/ 1938- 2009 م)، از احیاکنندگان و نوازندگان ساز قانون در ایران. 

سیمین آقا رضی در یکی از محله‌های قدیم شهر تهران به نام بازارچۀ نایب‌السلطنه متولد شد (خواجه، مقدمه بر ... ، 5؛ نصیری‌فر، 1/ 77). پدرش نعمت‌الله، کـارمنـد وزارت دارایی بود و مادرش ملوک نعیمی تهرانی نام داشت. او سالهای اول و دوم ابتدایی را در دبستانی واقع در سه‌راه امین‌حضور و سالهای پایانی مقطع ابتدایی را در مدرسۀ دولت‌آبادی به پایان رساند ( فرهنگ ... ، 1/ 248). 
سیمین از نخستین شاگردان هنرستان موسیقی ملی بود که در 1328 ش/ 1949 م به کوشش روح‌الله خالقی بنیاد نهاده شده بود (ملکی، 299). 
او که در میان هنرآموزان دختر، تنها هنرآموزی بود که ساز اولش ویولن بود، دورۀ ردیفهای این ساز را به‌طور کامل نزد ابوالحسن صبا فراگرفت. پیانو را نزد جواد معروفی، و تنبک را نزد حسین تهرانی آموخت و آواز را نزد غلامحسین بنان کار کرد (نصیری‌فر، ملکی، همانجاها؛ مهدوی، 7). وی از همان ابتدا، به‌سبب تواناییهایش تشویق و تقدیر می‌شد و تقریباً تمام جوایز مسابقه‌های هفتگی هنرستان موسیقی ملی را که روح‌الله خالقی برگزار می‌کرد، به خود اختصاص می‌داد ( فرهنگ، 1/ 249). 
سیمین ساز اصلی خود، قانون را نزد مهدی مفتاح فراگرفت. افزون‌بر سازهای یادشده، با نواختن رباب، بربط، قیچک و کمانچه آشنایی کامل داشت (خواجه، همانجا). او با بسیاری از ارکسترهای بزرگ همکاری می‌کرد؛ ازجمله در ارکستر وزارت فرهنگ و هنر، ارکستر صبا به رهبری حسین دهلوی، ارکستر علی‌محمد خادم میثاق، ارکستری به رهبری اکبر حق‌کردار و ارکستر سازهای ملی به رهبری مهدی مفتاح قانون می‌نواخت. در ارکستر دیگری به رهبری عامری الحسینی، نوازندۀ ویولن بود و در ارکستر پاپ، به رهبری یوسف یوسف‌زاده، به‌عنوان خواننده همکاری داشت. او دو سال پس از دریافت دیپلم موسیقی خود از هنرستان موسیقی ملی، در ارکسترسمفونیک به رهبری حشمت سنجری ویولن نواخت ( فرهنگ، 1/ 248). 
از دیگر فعالیتهای سیمین که بسیاری از افراد وی را از آن برنامه می‌شناسند، همکاری با ارکستر گلها در رادیو ملی ایران بود که به همت داوود پیرنیا پایه‌گذاری شده بود (ملکی، همانجا؛ خواجه، گفت‌وگو ... ). او در 1337 ش به استخدام وزارت فرهنگ و هنر درآمد و در سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی نیز به تدریس نابینایان همت گمارد ( فرهنگ، همانجا). 
سیمین به‌منظور اجرای کنسرتهای معتبر سفرهای بسیاری کرد که خود گامی بلند برای شناساندن ساز مهجور قانون بود. شیوۀ نوازندگی او کم‌وبیش متأثر از نوازندگان عرب بود؛ زیرا ساز قانون در سده‌های پس از اسلام به موسیقی عربی راه یافته بود، و در ایران رفته‌رفته به دست فراموشی سپرده شده بود. او از نخستین کسانی بود که در ایران به احیای این ساز کهن همت گماشت تا جایی که استادش مهدی مفتاح دربارۀ او گفته است: «سیمین، ساز قانون، این ساز باستانی و اصیل را با هنر نوازندگی و استعداد خود دوباره زنده کرد». افزون‌براین، کسانی مانند محمدابراهیم باستانی پاریزی در کتاب یاد و یادبود، نیز کریم فکور، پروانه مژده، عبدالصمد حقیقت و کسان دیگر در بسیاری از نشریات در وصف سیمین و قانون‌نوازی‌اش شعر سروده‌اند (نصیری‌فر، 1/ 75؛ فرهنگ، همانجا). 
وی در فاصلۀ سالهای 1336-1341 ش/ 1957-1962 م با ارکستر بزرگ حسین دهلوی به همراه خاطره (پروانه) که از خوانندگان مطرح آن زمان بود، به افغانستان سفر کرد. در سالهای پایانی دهۀ 1340 ش، سیمین همکاری خود را با رادیو و تلویزیون آغاز کرد. وی در ارکستر بزرگ رادیو به سرپرستی فریدون ناصری به‌عنوان نوازندۀ ویولن حضور داشت؛ این ارکستر در 1348 ش با همکاری علی تجویدی، پرویز یاحقی، سیاوش زندگانی، موسوی و حدادی شکل گرفت. تلویزیون ثابت پاسال، برنامه‌هایی از ارکستر فرهنگ و هنر و همچنین تک‌نوازیهایی از سیمین آقا رضی را پخش می‌کرد (مهدوی، 7؛ ملکی، 299). در رادیو نیز هم‌نوازیهایی از او با استادان و نوازندگان نامور پخش می‌شد. سفر دیگر او به یمن شمالی به‌همراه جمعی از هنرمندان رادیو و تلویزیون، به سرپرستی بزرگ لشکری، برای اجرای کنسرت در آن کشور بود ( اسنادی ... ، 3/ 1126). او از طریق مؤسسۀ رادیو ملی به آمریکا، اروپا و آسیای میانه سفر کرد و به‌عنوان تک‌نواز ساز قانون در مجامع هنری ظاهر شد؛ نیز در 1355 ش/ 1976 م به‌همراه مرتضى حنانه برای اجرای کنسرت به‌عنوان نوازندۀ قانون و ویولن به ترکیه سفر کرد (خواجه، گفت‌وگو؛ ملکی، 290، 300). 
از قانون‌نوازی سیمین در خارج از کشور استقبال شد، تاجایی‌که صباح‌الدین ولکان، از کمانچه‌نوازان بزرگ ترکیه، در 1353 ش/ 1974 م به ایران آمد تا سیمین آهنگ ساخته‌شدۀ او را بشنود؛ آقا رضی نیز قطعۀ ساخته‌شدۀ او را در رادیو ملی ایران نواخت ( فرهنگ، همانجا). مهم‌ترین فعالیت سیمین آقا رضی، سرپرستی ارکستری به نام «ارکستر سیمین» در 1341 ش بود که آهنگ‌سازی شماری از قطعات و تک‌نوازی قانون را بر عهده داشت. در این ارکستر، کسانی چون شهین زرین‌پنجه، نوازندۀ ویولن؛ عباس خوشدل، نوازندۀ فلوت و آهنگساز؛ محمود رحمانی، نوازندۀ تار و عود؛ و آبتین جلالی (اجلالی)، نوازندۀ تنبک با او همکاری داشتند. این ارکستر افزون‌بر تهران، در شهرستانها و پادگانهای نظامی کشور نیز اجراهایی داشت (ملکی، همانجا؛ خواجه، مقدمه بر، 6). از دیگر فعالیتهای سیمین می‌توان به تدریس در هنرستان آزاد موسیقی به سرپرستی محمدعلی امیرجاهد اشاره کرد. وی مدرس انجمن حمایت از نابینایان نیز بود و در آنجا به تدریس مبانی موسیقی و ساز قانون پرداخت و شاگردان بسیاری را تربیت کرد (همانجا). آخرین حضور سیمین آقا رضی به‌عنوان نوازندۀ قانون و آهنگ‌ساز در 1377 ش، در شیرخوارگاه آمنه بود که منیژه درودیان به‌عنوان خواننده و کمانچه‌نواز او را همراهی کرد (نصیری‌فر، 73-74). 
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، سیمین آقا رضی با موسیقی‌دانانی چون مجید انتظامی و بابک بیات همکاری داشت؛ اما بیشتر عرصۀ فعالیتهایش در این دوره به تدریس و نوازندگی قانون محدود می‌شد. افزون‌بر اینها، وی در موسیقی متن چندین فیلم سینمایی و سریال تلویزیونی، قانون نواخته است؛ از آن میان، می‌توان به نواختن قانون در موسیقی متن سریالهای تلویزیونی امام علی (ع)، ولایت عشق و آخرین سردار، و موسیقی متن فیلم سینمایی روز واقعه اشاره کرد. وی مؤلف کتاب تکنیک قانون است که تألیف آن را به کمک یکی از شاگردان برجستۀ خود به نام پریچهر خواجه به پایان رساند. از تک‌نوازیهای سیمین آقا رضی می‌توان به آلبوم قانون سیمین با همراهی تنبک آبتین جلالی (اجلالی) اشاره کرد (خواجه، گفت‌وگو؛ فرهنگ، 1/ 250). 
سیمین بیش از 100 آهنگ در فاصلۀ سالهای 1342-1357 ش/ 1963- 1978 م ساخته است که از آن میان می‌توان به «از من بگذر»، «شب هجران» و «شکوۀ دل» اشاره کرد. در سالهای پس از انقلاب نیز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مدرک درجۀ یک هنری (معادل دکتری) را دریافت کرد (ملکی، مهدوی، نیز خواجه، مقدمه بر، همانجاها؛ فرهنگ، 1/ 249).
سیمین آقا رضی در 1336 ش، با حسن منوچهری، نوازنده و سازندۀ عود ازدواج کرد (کوچکی‌زاده، 105)؛ اما دو سال بعد، از وی جدا شد و در 1338 ش با محمد حیدری، از نوازندگان سنتور ازدواج کرد ( فرهنگ، 1/ 248). از او فرزندی باقی نمانده است. وی سرانجام پس از سالها کوشش در راه اشاعۀ موسیقی اصیل ایرانی، در 71سالگی، در 1388 ش درگذشت.

مآخذ

اسنادی از موسیقی، تئاتر و سینما در ایران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1379 ش؛ خواجه، پریچهر (شاگرد سیمین آقا رضی)، گفت‌وگو با مؤلف؛ همو، مقدمه بر گلنوشِ سیمین آقا رضی، به کوشش همو، تهران، 1385 ش؛ فرهنگ نام‌آوران معاصر ایران، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1380 ش؛ کوچکی‌زاده، کریم، «از قمر تا قشنگ»، گردون، تهران، 1370 ش، س 1، شم‍ 10-11؛ ملکی، توکا، زنان موسیقی ایران، از اسطوره تا امروز، تهران، 1380 ش؛ مهدوی، رضا، «احیاگر قانون‌نوازی در ایـران»، سلام، تهـران، 1377 ش، س 8، شم‍ 051‘2؛ نصیـری‌فـر، حبیب‌الله، گلبـانگ گلها، تهران، 1377 ش. 

سارا طباطبایی