آقابزرگ تهرانی

آقابزرگ تهرانی \āqā-bozorg-e tehrānī\، محمدمحسن بن علی بن ‎محمدرضا بن ‎محسن بن علی‎اکبر (11 ربیع‎الاول 1293-13 ذیحجۀ 1389 ق/ 6 آوریل 1876- 20 فوریۀ 1970 م)، فقیه و کتاب‎شناس شیعی امامی. 

آقابزرگ در تهران زاده شد. پدر و پدربزرگش از روحانیان این شهر بودند. جد ‌بزرگش، حاج محسن، بازرگان بود و به یاری منوچهر خان معتمدالدولۀ گرجی، نخستین چاپخانۀ ایران را بنیـاد نهاده بود (منزوی، مقدمه بر ... ، «ی» ـ «یـا»، « الذریعة ... »، 247؛ عبدالرحیم، 13؛ انصاری، 55-57). 
او تحصیلات مقدماتی خود را در مدرسۀ دانگی آغاز کرد و در مدرسۀ پامنار و سپس در مدرسۀ فخریه (مروی) ادامه داد. ادبیات عرب را نزد شیخ محمدحسین خراسانی و شیخ محمدباقر معزالدوله، منطق را نزد میرزا محمد قمی، سطوح اصول را نزد سید عبدالکریم مدرسی، سید محمدتقی تنکابنی و شیخ محمدتقی نهاوندی، و سطوح فقه را نزد میرزا محمدتقی گَرَکانی و شیخ‎ علی‌نور ایلکایی آموخت و اندکی ریاضیات نیز نزد میرزا ابراهیم زنجانی فراگرفت. همچنین به مطالعاتی در تاریخ ادبیات و رجال حدیث پرداخت (منزوی، همان، 248؛ عبدالرحیم، 15-16؛ انصاری، 56- 58). 
وی در 10 جمادی‎الآخر 1315 ق/ 6 نوامبر 1897 م، به قصد ادامۀ تحصیل به نجف رفت و از این تاریخ تا 1329 ق/ 1911 م در این شهر نزد حاج میرزا حسین نوری، شیخ محمد طٰه نجف، سید مرتضى کشمیری، حاج میرزا حسین میرزا خلیل، آخوند ملا محمدکاظم خراسانی، سید احمد حائری تهرانی، میرزا محمدعلی چهاردهی، سید محمدکاظم یزدی و شیخ‎الشریعۀ اصفهانی به کسب دانش پرداخت (منزوی، همان، 248- 249؛ عبدالرحیم، 16-17؛ انصاری، همانجا؛ حکیمی، 5-6). 
آقابزرگ در 1329 ق، به کاظمین رفت و به‌منظور تدوین بزرگ‎ترین دائرةالمعارف کتاب‎شناسی شیعی، یعنی الذریعة الى تصانیف الشیعة به تحقیق و تتبع پرداخت. چندی بعد به سامرا رفت و ضمن ادامۀ کار خود در آنجا، در مجلس درس میرزا محمدتقی شیرازی نیز حاضر شد. در 1335 ق/ 1917 م، به کاظمین بازگشت، دو سال در آنجا ماند و دوباره به سامرا رفت. در 1354 ق/ 1935 م، به نجف بازگشت و به‌منظور چاپ الذریعة، چاپخانه‎ای به نام مطبعة السعاده بنیاد نهاد، اما دولت پادشاهی عراق به بهانه‎های گوناگون مانع کار وی گردید. شیخ جلد نخستین الذریعة را در مطبعة الغرى به چاپ رساند، اما انتشار آن، بازهم در نتیجۀ مخالفت دولت عراق 6 ماه به تعویق افتاد (منزوی، همان، 25؛ عبدالرحیم، 17- 18؛ انصاری، 59-60؛ حکیمی، 6). 
آقابزرگ برای تدوین و تکمیل این دائرةالمعارف به سفرهای طولانی نیز پرداخت. او از بیشتر کتابخانه‎های عمومی عراق، ایران، سوریه، فلسطین، مصر و حجاز، و بسیاری از کتابخانه‎های خصوصی در این کشورها دیدن کرد و به بررسی کتب آنها پرداخت («ترجم ... »، «ه‍‌ ‌»؛ منزوی، مقدمه بر، «ی»، نیز « الذریعة»، 249). 
فراهم‌شدن دائرةالمعارفی مانند الذریعة، آرزوی بسیاری از دانشمندان شیعی بود. جای خالیِ فهرست آثار نویسندگان شیعی، از مدتها پیش احساس می‎شد. در فهرستهای مشابه از آثار دانشمندان مسلمان که پژوهشگران دیگر مذاهب آن را تدوین می‎کردند، به آثار بزرگان شیعه بی‎اعتنایی می‎شد. در همین اواخر جرجی زیدان، ادیب مسیحی عرب، در تاریخ آداب اللغة العربیة، نقش شیعه را در بنای فرهنگ اسلامی بسیار اندک شمرده بود (2/ 384). این امر بر فقهای شیعه گران افتاد و تنی چند از آنـان گرد هم آمدند و 3 تن از ایشان به قصد معرفی دانشمندان این مذهب و آثار آنان و دفع دعوی باطل جرجی زیدان وظایفی بر عهده گرفتند. شرح نقش شیعیان در علوم اسلامی به سید حسن صدر واگذار شد و وی در کتاب تأسیس الشیعة الکرام لفنون الاسلام، به این کار پرداخت. شیخ محمدحسین کاشف‎الغطاء در بیان نادرستیها و لغزشهای کتاب جرجی زیدان، نگارشِ المراجعات الریحانیة و النقود و الردود را آغاز کرد و آقابزرگ تألیف الذریعة را بر عهده گرفت. سید حسن صدر همچنین بر آن بود تا نامهای بزرگان شیعه را در مجموعه‎ای با عنوان وفیات الاعلام من الشیعة الکرام گرد آورد، اما تنها به اندکی از این کار توفیق یافت که به 3 سدۀ نخستین تاریخ اسلام مربوط می‎شد. 
آقـابزرگ دنبـالۀ کـار سید حسن را گرفت و تدوین دائرةالمعارف رجالی بزرگی را شامل نامهای عالمان شیعه، از سدۀ 4 تا 14 ق/ 10 تا 20 م آغاز کرد. وی ابتدا برای این مجموعه، عنوان کلی وفیات ‎الاعلام بعد غیبة الامام را برگزید و چون در مجلدات مربوط به سدۀ 14 ق/ 20 م ذکر نامهای علمای زنده را نیز مصلحت شمرد، آن عنوان را به طبقات اعلام ‎الشیعة تغییر داد (آقابزرگ، 25/ 123؛ منزوی، همان، 251-252؛ عبدالرحیم، 29-40؛ حکیمی، 21-27). 
آقابزرگ از بسیاری از محدثان مذاهب گوناگون اجازۀ نقل حدیث یافته بود؛ از آن جمله‎اند: میرزا حسین نوری، سید محمدعلی شاه‌عبدالعظیمی، شیخ علی خاقانی، شیخ محمدصالح آل‌طعان بحرانی، شیخ موسى کرمانشاهی، سید ابوتراب خوانساری، شیخ علی کاشف‎الغطاء، سید حسن صدر، شیخ محمدعلی ازهری مالکی (رئیس مدرسان مسجدالحرام)، شیخ عبدالوهاب شافعی (امام جماعت مسجدالحرام)، شیخ ابراهیم بن احمدالاحمدی (از فقهای مدینه)، شیخ عبدالقادر طرابلسی (مدرس حرم شریف) و شیخ عبدالرحمان علیش حنفی (مدرس الازهر). در میان بزرگانی که از او اجازۀ نقل گرفته‎اند، این علما شایان ذکرند: حاج‎آقا حسین بروجردی، عبدالحسین شرف‎الدین عاملی، شیخ عبدالحسین امینی، سید عبدالهادی شیرازی، شیخ محمدرضا آل‌یاسین، شیخ محمدحسن مظفر، سید هبةالدین شهرستانی، میرزا محمدعلی اردوباری، سید محمدحسین طباطبایی، سید محمدصادق بحرالعلوم و سید شهاب‎الدین مرعشی. 
آقابزرگ دو بار ازدواج کرد و دارای 5 پسر و 4 دختر شد (منزوی، مقدمه بر، «لا»، « الذریعة»، 249؛ عبدالرحیم، 22-23؛ حکیمی، 17- 18). وی پس از یک بیماری طولانی در نجف اشرف درگذشت و برطبق وصیتش، در کتابخانۀ خود که آن را برای استفادۀ علما و طلاب وقف کرده بود، به خاک سپرده شد (خلیلی، 2/ 261-262). 
مهم‌ترین آثار آقابزرگ از این قرار است: 
1. الذریعة الى تصانیف ‎الشیعة، شامل 26 جلد که جزء نهم آن در 4 مجلد است، و میان سالهای 1357-1397 ق/ 1938-1977 م در نجف و بیروت به چاپ رسیده است. 
2. طبقات اعلام الشیعة، شامل 11 جزء بدین‌ترتیب: نوابغ ‎الرواة فی رابعة المآت، بیروت، 1391 ق/ 1971 م؛ النابس فی القرن الخامس، بیروت، 1391 ق/ 1971 م؛ الثقاة و العیون فی سادس القرون، بیروت، 1392 ق/ 1972 م؛ الانوار الساطعة فی المائة السابعة، بیروت، 1392 ق/ 1972 م؛ الحقایق الراهنة فی المائة الثامنة، بیروت، 1392 ق/ 1972 م؛ الضیاء اللامع فی عباقرة القرن التاسع، تهران، 1362 ش؛ احیاء الداثر فی مآثر اهل القرن العاشر، دانشگاه تهران؛ الروضة النضرة فی تراجم علماء المائة الحادیة عشرة، تهران، 1372 ش؛ الکواکب ‎المنتثرة فی القرن الثانی بعد العشرة (خطی)؛ الکرام البررة فی ‎القرن‎ الثالث بعد العشرة، نجف، 1373-1377 ق/ 1954- 1958 م؛ نقباء البشر فی‎ القرن ‎الرابع عشر، نجف، 1373 ق. 
3. مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، تهران، 1337 ش. 
4. المشیخة، نجف، 1356 ق/ 1938 م. 
5. هدیة الرازی الی المجدد ‎الشیرازی، کربلا، 1383 ق/ 1963 م. 
6. النقد اللطیف فی نفی ‎التحریف عن ‎القرآن الشریف (خطی). 
7. توضیح ‎الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهاد، قم، 1401 ق/ 1981 م. 
8. تفنید قول ‎العوام بقدم ‎الکلام (خطی). 
9. ذیل‎ المشیخة، نجف، 1355 ق/ 1937 م. 
10. ضیاء المفازات فی طرق مشایخ ‎الاجازات (خطی). 
11. اجازات الروایة و الوراثة فی القرون الاخیرة الثلاثة (خطی). 
12. حیات الشیخ الطوسی، نجف، 1376 ق/ 1956 م (همچنین در مقدمۀ تفسیر ‎التبیان چاپ شده است: بیروت، دار احیاء التراث العربی). 
13. مستدرک کشف ‎الظنون یا ذیل کشف ‎الظنون، تهران، 1387 ق/ 1967 م (آقابزرگ، جم‍ ؛ منزوی، مقدمه بر، «کــب» ـ «کــج»، «الـذریـعــة»، 251-253، 588-596؛ عبدالرحیم، 29-57؛ انصاری، 60-63؛ مشار، 57-392، 605، 857؛ حکیمی، 20-27). 

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ انصاری، محمدعلی، مقدمه بر توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهادِ آقابزرگ، قم، 1401 ق/ 1981 م؛ «ترجم هذا الفصل یوم وفاة المرحوم الشیخ آغابزرگ الطهرانی ای فی یوم 13 ذی‌الحجة 1389= 20 شباط 1970»، الذریعة، ج 20 (نک‍ : هم‍ ، آقابزرگ)؛ حکیمی، محمدرضا، شیخ آقـابزرگ تهرانی، تهران، 1335 ش؛ خلیلی، جعفر، موسوعة العتبات المقدسة، بغداد، 1965 م؛ زیدان، جرجی، تاریخ آداب اللغة العربیة، قاهره، 1957 م؛ عبدالرحیم، محمدعلی، شیخ ‎الباحثین آغابزرگ الطهرانی، نجف، 1390 ق؛ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی عربی، تهران، 1344 ش؛ منزوی، علینقی، « الذریعة و آقابزرگ تهرانی»، آینده، تهران، 1359 ش، س 6، شم‍ 3-4، 7- 8؛ همو، مقدمه بر طبقات اعلام الشیعة (القرن الرابع) آقابزرگ، بیروت، 1391 ق/ 1971 م.

کاظم موسوی بجنوردی (دبا)