آغا بهرام، مسجد

 آغا ‌بهرام، مسجد \masjed-e āqā bahrām\، مسجدی واقع در خیابان پامنار، نرسیده به خیابان امیرکبیر (چراغ برق سابق). 

بنای اولیۀ مسجد که متعلق به اوایل دورۀ ناصری بوده است، به‌کلی از میان رفته، و به‌جایش مسجدی با معماری جدید در دورۀ معاصر ساخته شده است. 
بانی و واقف بنا آغا بهرام قراباغی، از خواجه‌سرایان فتحعلی شـاه قاجار (سل‍ 1212-1250 ق/ 1797-1834 م) بوده است. وی در آغاز از جملۀ خواجگان دستگاه آغا باجی خانم، دختر حاکم قراباغ بود که پس از ازدواج آغا ‌باجی با فتحعلی شاه، همراه او از قراباغ به تهران آمد (عضدالدوله، 14). آغا ‌بهرام از خواجگان محترم به شمار می‌رفت و رفتاری آمیخته با وقار و تشخص داشت. در خصوصیات ظاهری و خوب‌رویی وی گفته شده است که وی «یوسف وقت» خود بود (همو، 42). آغا ‌بهرام، مورد اعتماد شاه و از مقربان وی به شمار می‌رفت، چنان‌که گزارش منابع تاریخی از مرگ فتحعلی شاه در آغوش وی چنین استنباطی به دست می‌دهد (بامداد، 6/ 59؛ لسـان‌الملک، 3/ 933). او در دورۀ محمد شـاه (سل‍ 1250- 1264 ق/ 1834- 1848 م) نیز از معتمدان وی بود، به‌گونه‌ای‌که هنگام انتقال جواهرات خـازن‌الدوله ــ یکی از زنـان فتحعلی شـاه ــ مأمور این کار شد (عضدالدوله، 154). در همین دوره، با برپایی دیوان عدالت یا دیوان‌خانۀ سراسری که به همت میرزا ابوالقاسم فراهانی، صدراعظم، بنیاد نهاده شد و متشکل از 7 عضو بود، به‌عنوان امین دیوان به عضویت آن درآمد و لقب امین دیوان دریافت کرد (امین، 393؛ سلیمانی، 40). امین دیوان نیز منصبی برای رسیدگی به اختلاف میان زنان حرم بود و گفته شده است آغا ‌بهرام سالها در این سمت باقی بود (عضدالدوله، 164؛ امین، همانجا). در 1265 ق، در غائلۀ شورش افواج آذربایجان برضد امیرکبیر، آغا بهرام یکی از محرکان شورش بود و به دستور امیرکبیر به کرمانشاه تبعید شد (لسان‌الملک، 3/ 1009؛ شیبانی، 101؛ خورموجی، 60). منابع در گزارش این واقعه، از آغا ‌بهرام با عنوان امیر دیوان‌خانه یاد ‌کرده‌اند. بر‌این‌‌اساس، او پیش از این تاریخ و گویا پس از میرزا نبی خان قزوینی به سمت امیری دیوان‌خانه که برابر با وزیر دادگستری بود، ارتقا یافته، و بدین نام ملقب شده بود (اعتماد‌السلطنه، المآثر ... ، 1/ 40؛ بامداد، سلیمانی، همانجاها). 
امینه اقدس، از سوگلیهای ناصرالدین شاه، نیز خواجه‌ای مخصوص به نام آغا بهرام داشت که در برخی منابع او را با آغا بهرام قراباغی خلط کرده‌اند (برای نمونه، نک‍ : امین، همانجا؛ شهیدی، 116). 
مسجد آغا بهرام در حال حاضر (1394 ش) بنایی با معماری جدید و فاقد مناره و گنبد است. بنای جدید در 1325 ش و به اهتمام آیت‌الله کاشانی، امام‌جمعۀ مسجد ساخته شد (بلاغی، 6؛ طایفه). سال ساخت بنای پیشین مسجد به‌روشنی معلوم نیست. یکی از منابع، تاریخ ساخت آن را پیش از 1265 ق/ 1849 م دانسته است (مساجد ... ، 36)، حال‌آنکه در آمار دارالخلافۀ طهران در 1269 ق، تنها نام تکیه و حمام آغا بهرام در محلۀ عودلاجان ثبت شده، و نامی از مسجد آغا بهرام برده نشده است (نک‍ : آمار ... ، 124-125)؛ همچنین به گفتۀ اعضای هیئت امنای مسجد، بنا فاقد هرگونه کتیبه یا نوشته‌ای است که تاریخ ساخت بنای قدیمی را نشان دهد، اما همان‌گونه که پیش‌تر نیز اشاره شد، سند وقف بنا به سال 1278 ق تنظیم شده است (شیخ‌الحکمایی، 152). 
گفتنی است آب‌انباری هم به نام آب‌انبار آغا بهرام به مسـاحت 200 مـ2، در خیابان پامنار وجود داشته است (بلاغی، 2). بنا‌بر‌ گزارش منبعی متأخر، این آب‌انبار در ضلع شمالی مسجد، در محل آبریزگاه کنونی مسجد جای داشته است (مساجد، 37). بنای کنونی مسجد آغا بهرام در زمینی بـه مسـاحت حدود 800 مـ2 سـاخته شده است (بلاغی، 5؛ مساجد، 36). 3 ورودی مسجد، در ضلع شرقی و از داخل خیابان پامنار تعبیه شده‌اند. جبهۀ شمالی عرصه به آبریزگاه و دیگر فضاهای مکمل مانند کتابخانه و دفتر بسیج اختصاص یافته، و در جبهۀ جنوبی، شبستان مسجد واقع شده است. شبستان فضایی مستطیل‌شکل، دارای 6 ستون سنگی و سقفی تخت است که بخش فوقانی آن را با اجرای غلام‌گردش نعلی‌شکل به فضای زنانه اختصاص داده‌اند. نمای درونی شبستان از سنگ مرمر سفید کار شده، و محراب نیز کاشی‌کاری شده است. 
از جملۀ مدرسان مسجد آغا بهرام، آقا ‌شیخ ‌محمود عراقی (1240- ح 1310 ق/ 1825-1892 م) از مجتهدان بنام دورۀ ناصری بوده است (اعتماد‌السلطنه، همان، 1/ 225). همچنین مراسم ختم میرزا‌ رضای مهندس‌باشی، مهندس معمار مدرسۀ دارالفنون و سد ناصری که بر رودخانۀ کرخه ساخته شد، در 1299 ق در مسجد آغا بهرام برگزار شد (همو، روزنامه ... ، 149؛ آدمیت، 355، 398). 

مآخذ

آدمیت، فریدون، امیرکبیر و ایران، تهران، 1354 ش؛ آمار دارالخلافۀ تهران، به کوشش سیروس سعدوندیان و منصوره اتحادیه، تهران، 1368 ش؛ اعتماد‌السلطنه، محمد‌حسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1389 ش؛ همو، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1374 ش؛ امین، ‌حسن، تاریخ حقوق ایران، تهران، 1382 ش؛ بامداد، مهدی، شرح‌حال رجال ایران، تهران، 1357 ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، «قسمت غربی و مضافات آن»، قم، 1350 ش؛ خورموجی، محمدجعفر، تاریخ قاجار (حقایق الاخبار ناصری)، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، 1363 ش؛ سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، 1377 ش؛ سلیمانی، کریم، القاب رجال دورۀ قاجاریه، تهران، 1379 ش؛ شهیدی، حسین، سرگذشت تهران، تهران، 1383 ش؛ شیخ‌الحکمایی، عماد‌الدین، «اسناد وقف استان تهران در بایگانی مرکزی سازمان اوقاف و امور خـیـریـه»، میـراث جـاویـدان، تـهـران، 1378 ش، س 7، شم‍ 28؛ صدیق‌الممالک، ابراهیم، منتخب التواریخ، تهران، 1366 ش؛ طایفه، سیما، تحقیقات میدانی؛ عضدالدوله، احمد میرزا، تاریخ عضدی، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1355 ش؛ مساجد دیرینه‌سال تهران، به کوشش حسن حبیبی، تهران، 1388 ش.

سیما طایفه