آشتیانی، میرزا مهدی

آشتیانی \āštiyānī\، میرزا مهدی (1306-1372 ق/ 1888-1952 م)، حکیم، عارف و دانشمند شیعی ایرانی. 
میرزا مهدی در تهران زاده شد. پدر او، میرزا جعفر، برادرزاده و داماد حاج ‎‎‎میرزا محمدحسن آشتیانی (د 1319 ق/ 1901 م)، ملقب به «میرزا کوچک»، از عالمان بزرگ تهران بود (خیابانی، 257). 
میرزا مهدی دوران کودکی و نوجوانی را در تهران گذراند و پس از فراگیری قرآن و مقدمات علوم، برای آموختن علوم رایج زمان، در درس استادان مشهور تهران شرکت کرد. ادبیات، اصول و فقه را در حد سطح، نزد پدر و سپس در حوزۀ درس آقا ‎شیخ مسیح طالقانی و آخوند ملا عبدالرسول فراگرفت و خارج فقه و اصول را نزد شیخ فضل‎الله نـوری (مق‍ 1327 ق/ 1909 م) و آقـا سید عبدالکریم، مدرس مدرسۀ مروی تهران، و دیگر عالمان بنام این شهر آموخت. مبانی ریاضیات را در مکتب شیخ عبدالحسین سیبویه، میرزا غفار خان نجم‎الدوله، میرزا ‎جهانبخش بروجردی منجم و آقا شیخ محمدحسین ریاضی تعلیم دید. میرزا مهدی فلسفۀ مشاء را نزد میرزا حسن کرمانشاهی، حکمت اشراق و عرفـان را نزد آقا میرزا هاشم اشکوری، و حکمت متعالی را نزد سیدالحکما‎ آقا میر شیرازی فراگرفـت (نک‍ : صدوقی سها، 64؛ مطهری، 2/ 665). او همچنین طب قدیم را نزد میرزا محمد‎حسین و میرزا ابوالقاسم نائینی، و طب جدید را نزد میرزا علی‎اکبر خان ناظم‎الاطبا و میرزا ابوالحسن خان‎ رئیس‎الاطبا آمـوزش دید (نک‍ : مدرس، 5/ 273؛ صدوقی سها، همانجا). 
آشتیانی در 1327 ق/ 1909 م، برای ادامۀ تحصیلات عالی عازم عتبات شد و در نجف در درس آخوند ملامحمدکاظم خراسانی (1255- 1329 ق/ 1839-1911 م) شرکت کرد، ولی به‌سبب بیماری پس از یک سال اقامت به ایران بازگشت. در سال 1329 ق/ 1911 م، بار دیگر به عتبات سفر کرد و در درس سید محمدکاظم یزدی (1247-1337 ق/ 1831- 1918 م) شرکت جست؛ اما پس از اقامتی کوتاه باز به ایران برگشت و سپس، برای سومین‎بار عازم عتبات گردید و در این سفر در درس مشایخ دیگر مانند سید محمد فیروزآبادی (د 1345 ق/ 1927 م)، نائینی (1277-1355 ق/ 1860-1936 م)، آقا ضیاءالدین‎ عراقی (1287-1361 ق/ 1870-1942 م) و اصفهانی حاضر شد (خیابانی، 258). 
بااینکه میرزا مهدی درمجموع، مدت کوتاهی در درس عالمان نجف حضور یافت، اما به‌سبب مهارت علمی و دانشی که طی سالها اندوخته بود، به گفتۀ خودش، از همۀ استادان یاد‌شده به دریافت اجازۀ روایت و اجتهاد نایل آمد (شریف رازی، 231؛ مدرس، همانجا). آشتیانی در مدت اقامت در عتبات، در کنار تعلم، به تعلیم و تدریس علوم عقلی و نقلی پرداخت. وی بازگشت به ایران را بر ماندن در عتبات ترجیح داد. مدتی در قم، اصفهان و مشهد ساکن شد و به تدریس پرداخت و سرانجام به زادگاهش تهران برگشت و برای همیشه در این شهر ماندگار شد و به تدریس پرداخت و حوزۀ درسیِ وسیعی را به‎ویژه در حکمت و عرفان پدید آورد. 
میرزا مهدی با بسیاری از دانشهای روزگارش آشنا بود و در بیشتر این علوم تبحر داشت. در ادب، فقه، اصول، کلام، تفسیر و ریاضی استاد بود. بیشترین مهارت او در فلسفه و عرفان بود و تأثیر تربیتی و علمی وی بر شاگردانش از طریق این دو دانش بود؛ ازاین‎رو، او را می‎توان از پیروان فلسفۀ متعالیِ صدرایی در دوران معاصر دانست. وی نه‌تنها عالم دینی متبحر و فیلسوفی بلندپایه و عارفی آشنا به عوالم نظری بود، بلکه انسانی معتقد و عالمی عامل و اهل سیر و سلوک بود و این بر قدر علمی و مرتبت اجتماعی و تأثیرگذاری وی بر شاگردانش می‎افزود. 
از ویژگیهای او این بود که در محدودۀ جغرافیایی ایران و عراق و نیز در دایرۀ کتاب و مدرسه ماندگار نشد و به سیر و سیاحت نیز پرداخت و از این رهگذر، تجربه‎هایی فراوان به دست آورد. وی پیش از سفر اول به نجف، به بخارا رفت و یک سال در آنجا ماند و ضمن آشنایی با مردم و عالمان آن دیار، به تدریس پرداخت و دو بار به مصر سفر کرد. هندوستان و نیز بسیاری از کشورهای اروپایی مانند فرانسه، ایتالیا، بلژیک و انگلستان را دید و در این جهانگردی، با متفکران و فیلسوفان آن کشورها آشنا شد و بحثها و برخوردهای علمی و فکری داشت (همانجا). در حوزۀ تعلیم و تربیتِ او شاگردان بسیاری پرورش یافته‎اند. 
آشتیانی دارای تألیفات چندی است که عمدتاً دربارۀ عرفان و فلسفه نوشته شده است. برخی از آثار وی عبارت‌اند از: 1. اساس‎ التوحید، به فارسی، تهران، 1330 ش؛ 2. تعلیقة ‎رشیقة ‎على ‎شرح ‎منظومة ‎السبزواری، به عربی (جزء اول در منطق)، قم، 1404 ق/ 1983 م؛ 3. حاشیه بر اسفار، به عربی؛ 4. حاشیه بر شفاء، به عربی؛ 5. حاشیه بر کفایة الاصول آخوند خراسانی؛ 6. حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری؛ 7. حاشیه بر رسائل همو؛ 8. رساله‎ای در جبر و تفویض، علم اجمالی، طلب و اراده، وحدت وجود و قاعدۀ صدور؛ 9. حاشیه بر فصوص ابن‌عربی؛ 10. حاشیه بر فصوص فارابی؛ 11. حاشیه بر مصباح ‎الانس (همانجا؛ صدوقی سها، 64؛ مشار، 1/ 259). 
آشتیـانی پس از عمـری تلاش علمی، در 64سـالگی درگذشت و در قم در رواق بالاسر حضرت معصومه (ع) به خاک سپرده شد (استادی، 12). 

مآخذ

استادی، رضا، مقدمه بر چهارده رسالۀ فارسی، به کوشش همو، تهران، 1403 ق؛ خیابانی تبریزی، ملا علی، علماء معاصرین، تهران، 1366 ق؛ شریف رازی، محمد، آثار الحجة، قم، 1332 ش؛ صدوقی سها، منوچهر، تاریخ حکماء و عرفاء متأخر بر صدر‎المتألهین، تهران، 1359 ش؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تبریز، 1346 ش؛ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، 1350 ش؛ مطهری، مرتضى، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، 1354 ش. 

بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث (دبا)