آشتیانی، اسماعیل

آشتیانی \āštiyānī\، اسماعیل (1310 ق- 1349 ش/ 1892-1970 م)، نگارگر، شاعر و ادیب معاصر ایرانی. 
آشتیانی در یک خانوادۀ روحانی در تهران زاده شد. پدر او شیخ‎ مرتضى، و نیایش، میرزا حسن آشتیانی، از مبارزان نام‌آور جنبش تنباکو بودند. وی آموزش خود را در مدرسه‎های اسلام و دارالفنون به انجام رسانید. دل‌بستگی به نگارگری و استعداد در آن، از کودکی در وی آشکار گردید. نخستین کارهای او نسخه‎برداری از نگاره‎های شاهنامۀ فردوسی بود که بر هرچه در دسترسش قرار می‎گرفت، ترسیم می‎کرد (بنی‎احمد، 27- 28). 
استادان نقاشی او در دارالفنون مصورالممالک ذوالفقاری، میرزا حاج‎آقا نقاش‎باشی و شیخ‎المشایخ بودند. آشتیانی در جست‎وجوی هدفی والاتر بود و سرانجام آن را در «مدرسۀ صنایع مستظرفه» یافت که در 1329 ق/ 1911 م به سرپرستی کمال‎الملک بنیاد نهاده شده بود. کمال‎الملک پس از دیدن نمونۀ کارهای او، آموزش وی را پذیرفت، اما آن را مشروط بدان کرد که آشتیانی «تا پایان دورۀ مدرسه، فقط هنر نقاشی را راه و طریق خود بداند» (یادی ... ، جم‍‌ ). اسمـاعیل این شرط را پذیرفت و به آن مدرسه راه یافت؛ اما پیوستن به عالم هنر برای وی آسان نبود. چون او در یک خاندان روحانی زاده شده بود، انتخاب نگارگری و پیوستن به جرگۀ هنرمندان گونه‎ای سنت‎شکنی به شمار می‎آمد؛ ازاین‎رو با مخالفتهای سخت روبه‎رو گردید، تاجایی‌که به گفتۀ خودش ورود به مدرسه امری «غیرممکن» می‎نمود (میزبان، 16). بروز استعداد درخور توجه و پایداری او در رسیدن به هدف، سبب کاهش مخالفتها شد و او سرانجام به عالم هنر پیوست. پشتکار و دل‌بستگی و توانایی آشتیانی در فراگیری به پایه‎ای بود که توانست دورۀ پنج‌سالۀ مدرسه را در 3 سال به پایان بَرَد و شاگرد اول مدرسه شود. 
کمال‎الملک که در آشتیانی افزون‌بر توانایی هنری، نیک‎اندیشی و راست‌رَوی را دیده، و او را راهرو راستین مکتب خود یافته بود، وی را به معلمی مدرسه برگزید. گویا در همین زمان آشتیانی بر آن شد که تحصیلات خود را در رشتۀ دیگری جز نگارگری ادامه دهد. در نامه‎ای که در این هنگام به استاد خود کمال‎الملک نوشت، از وی اجازه خواست که مدرسۀ صنایع مستظرفه را رها سازد، اما کمال‎الملک در دیداری که با او داشت، وی را از این کار بازداشت. آشتیانی که به استاد خویش به دیدۀ مراد می‎نگریست، ماندن در کنار او را از ادامۀ تحصیل برتر شمرد و اندکی پس از آن به معاونت مدرسه برگزیده شد (1335 ق/ 1917 م). پس از بازنشستگی کمال‎الملک، آشتیانی در 1307 ش به ریاست مدرسه انتخاب گردید. در سالهای مدیریت او آموزش درسهای تازه‎ای چون مینیاتورسازی، تذهیب، کالبدشناسی، تاریخ هنر، ریاضیات، و قواعد مناظر و مرایا به درسهای مدرسه افزوده، و کتابخانه‎ای برای مدرسه بنیاد نهاده شد. 
مدیریت آشتیانی در مدرسۀ صنایع مستظرفه چندان به درازا نکشید و او در 1309 ش به اروپا سفر کرد. در این سفر که بیشتر به قصد بررسی و کسب تجربه انجام گرفت، به درخواست شرکت فیلم‌برداری «اوفا» در آلمان از برخی هنرپیشگان معروف آن شرکت تک‌چهره‎هایی تهیه کرد که بسیار مورد توجه قرار ‌گرفت و استخدام در آن شرکت و ماندن برای همیشه در آلمان به او پیشنهاد شد. آشتیانی نپذیرفت و به ایران بازآمد. او پس از بازگشت به تهران، در مدرسۀ دارالفنون، دانشکدۀ ادبیات و دانش‌سرای عالی به تدریس پرداخت. 
خدمات آشتیانی در مدیریت مدرسۀ صنایع مستظرفه، استادی وی در دارالفنون و دانش‌سرای عالی، و کوششهای او در ترویج فرهنگ و هنر، سبب گردید که در 1325 ش از سوی شورای عالی فرهنگ به او عنوان دکتری افتخاری و نشان درجۀ اول هنر داده شود. وی در 1326 ش به استادی دانشکدۀ فنی برگزیده شد. در 1328 ش، باآنکه بیش از 57 سال نداشت، به‌سبب خستگی جسمی و روحی به درخواست خود بازنشسته شد؛ اما کوشش هنری و فرهنگی وی پایان نپذیرفت و عضویت او در شورای عالی فرهنگ و هنرهای زیبا و انجمن ادبی فرهنگستان ادامه یافت. 
آشتیـانی در ایـن دوره در کارگـاه شخصی خـود بـه پدیدآوردن آثار تازه پرداخت. تابلوهای تک‌چهرۀ خودِ وی، نامه‎نویس، بهلول در خواب، پرنده‎های تیرخورده، نوازندۀ آکوردئون و جز آنها، از این آثار بود. آشتیانی در نگارگری پیرو مکتب کمال‎الملک، یعنی طبیعت‎گرا بود و بیشتر موضوعهای آثار خود را از طبیعت انتخاب می‎کرد. گرچه بیشتر تابلوهای او رنگ روغنی است، اما در کار آبرنگ و سیاه‌قلم نیز توانا بود. دقتِ دیدِ هنری، قدرت طراحی، رنگ‎گذاری متناسب و به‌کار‌گرفتن ذوق شاعرانه از ویژگیهای نگارگری او ست. 
برجسته‎ترین کارهای آشتیانی رؤیای حافظ، قهوه‎خانۀ سر راه، تک‌چهره‎های خود وی و نامه‎نویس است. تأثیر کمال‎الملک بر آشتیانی چنان بود که وی گاه در انتخاب موضوع تابلوها از او پیروی می‎کرد و از دریچۀ چشم او به جهان می‌نگریست. همانندی دیدگاه موضوع تابلوهای فال‌گیر و میرزا هادی خوش‌نویسِ کمال‎الملک را با تابلوهای قهوه‎خانه و نامه‎نویسِ آشتیانی نمی‎توان اتفاقی دانست. شمار تابلوهای آشتیانی به یک‌صد می‎رسد که بخشی از آنها به‌وسیلۀ خود وی به کتابخانۀ مجلس شورای ملی واگذار گردیده است و شماری در موزه‎ها و مجموعه‎های خصوصی، و نزد خانوادۀ او نگاهداری می‎شود. 

آثار وی در دوران زندگی و پس از درگذشت او در چندین نمایشگاه به تماشا گذاشته شده است. ازآن‌میان می‎توان اینها را نام برد: نمایشگاه هنرهای زیبای ایران به کوشش انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی (16 بهمن 1324 تا 10 فروردین 1325)، نمایشگاه آثار آشتیانی در انجمن ایران و آمریکا (آبان 1333 و اسفند 1349)، نمایشگاه آثار نقاشان ایرانی در باشگاه مهرگان (آبان 1333) و نمایشگاه آثار نقاشان نخبۀ معاصر ایران در مجلس شورای ملی (اسفند 1351). 
 
آشتیانی شعر نیز می‎سرود و «شعله» تخلص می‎کرد. دیوان اشعار او به چاپ رسیده است. آثار او عبارت است از: سفرنامۀ اروپا، اختراع الفبایی بر مبنای حروف فارسی برای اصلاح خط، مناظر و مرایا، ادعیۀ قرآن یا احسن ‎الادعیة، تصحیح دیوانهای منوچهری دامغانی و امیرخسرو دهلوی، نماز در اسلام، منتخبات رباعیات خیام، ترانه‎های باباطاهر، صائب، حافظ و «شرح حال و تاریخ حیات کمال‎الملک». واپسین اثر نقاشی او تک‌چهرۀ همسرش است که ناتمام مانده است. آشتیانی در 10 اردیبهشت 1349 در تهران درگذشت. 
برای مطالعۀ بیشتر دربارۀ اسماعیل آشتیانی به این منابع می‌توان مراجعه کرد: آشتیانی، اسماعیل، «شرح حال و تاریخ حیات کمال‎الملک»، هنر و مردم، تهران، 1342 ش، شم‍ 7؛ «آشتیانی»، همان، 1349 ش، شم‍ 94؛ «پیوستگـان به خاموشی»، فرهنگ و زندگی، تهران، 1349 ش، س 1، شم‍ 2؛ «در نمایشگاههای نقاشی»، سخن، تهـران، 1349 ش، س 20، شم‍ 109؛ سادات نـاصری، حسن، سرآمدان فرهنگ و تاریخ ایران در دورۀ اسلامی، تهران، 1353 ش؛ سپهرم، مسعود، تاریخ برگزیدگان، تهران، 1341 ش؛ سیاح، فاطمه، «نظری به نمایشگاه هنرهای زیبای ایران»، پیام نو، تهران، 1325 ش، س 2، شم‍ 10؛ «شـرح حال آقای آشتیـانی»، بنیـاد فرهنگ، تهـران، 1339 ش، شم‍‍ 3؛ علـوی، بزرگ، «نمایشگاه هنرهای زیبا»، پیام نو، تهران، 1325 ش، س 2، شم‍‍ 10؛ مکتب کمال‎الملک، تهران، 1364 ش؛ «نمایشگاه نقاشی مجلس و خاطره‎ای از استاد آشتیانی»، وحید، تهران، 1351 ش، س 10، شم‍ 6؛ «نمـایشگـاه هنرهـای زیبـای ایران»، سخن، تهران، 1325 ش، س 2، شم‍ 1؛ «نمونه‎هـایی از ذوق و هنر ایران در دو نمایشگاه»، اطلاعات ماهانه، تهران، 1333 ش، شم‍ 8. 

مآخذ

بنی‌احمد، حسین، «نقاش پهلوان»، اطلاعات ماهانه، تهران، 1349 ش، شم‍ 94؛ میزبان، جلال، «گفت‌وگویی با استـاد اسماعیل آشتیانی»، امید ایران، تهران، 1349 ش، شم‍ 810؛ یادی از استـاد اسماعیل آشتیانی، تهران، 1349 ش. 

محمدحسن سمسار (دبا)