آزمایش

آزمایش \āzmāyeš\، سید محسن، با نام اصلیِ سید محسن اشتهاردیان (1304-1371 ش/ 1925-1992 م)، از کارآفرینان بزرگ در دهه‌های 1330-1350 ش و یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان لوازم خانگی در ایران.

 وی در 1304 ش در خانواده‌ای مذهبی، و ازلحاظ مالی ضعیف، در تهران زاده شد. در همان کودکی، پدرش را از دست داد و ناگزیر شد تا برای تأمین هزینه‌های زندگی خانواده در 11سالگی ترک تحصیل کند و وارد بازار کار شود. او در یک کارگاه آهنگری با دستمزد هفته‌ای یک تومان مشغول به کار شد و در مدت کارگری در کارگاههای آهنگری توانست مبلغ 140 تومان پس‌انداز کند. در 1318 ش، با پس‌انداز خود یک کارگاه دروپنجره‌سازی در خیابان عین‌الدوله (ایران کنونی) راه‌اندازی کرد. رفته‌رفته، بر تنوع تولیدات کارگاه آهنگری و سرمایه‌اش افزوده شد و در دیگر حوزه‌های اقتصادی نیز به فعالیت پرداخت. محسن در 1329 ش نام فامیل خود را از اشتهاردیان به آزمایش تغییر داد (شیرین‌کام، 71-72؛ «پرونده ... »، بش‍ ‌). 
در آغاز دهۀ 1330 ش، طرح لوله‌کشی آب آشامیدنی تهران در دستور کار دولت و شهرداری تهران قرار گرفت. بیشتر کارهای این طرح مانند کندن کوچه‌ها و خیابانها، ساخت لولۀ آب، انشعابات آب و تأسیسات از طریق مناقصه به پیمانکاران خصوصی واگذار می‌شد. محسن آزمایش نیز در برخی از این مناقصه‌ها شرکت کرد و موفق شد اجرای برخی از طرحها را بر عهده گیرد.
او در سالهای میانی دهۀ 1330 ش کارگاهی در حوالی تهران‌نو واقع در شرق تهران تأسیس کرد و در آن، به ساخت مبل و صندلی اتوبوس پرداخت. در این کارگاه، صندلی و دیگر وسایل فلزی آبکاری می‌شدند. در 1336 ش این کارگاه در آتش سوخت و بخش بزرگی از سرمایۀ او در این آتش‌سوزی، که به عقیدۀ وی عمدی بود، نابود شد. 
او در 16 اسفند 1337، کارخانۀ صنعتی آزمایش را در محل همان کارگاه پایه‌گذاری کرد و اساسنامۀ آن را به ثبت رساند. کارخانۀ آزمایش در 1344 ش با سرمایۀ اولیۀ 30میلیون ریال به بهره‌برداری رسید. نخستین محصولات این کارخانه، بخاری و آب‌گرم‌کن نفتی، تختخواب، میز و صندلی فلزی بود. 
در سال 1347 ش، سرمایۀ کارخانه به 200میلیون ریال افزایش یافت و محسن آزمایش قطعه‌زمینی به مساحت حـدود 3هـزار مـ2، در کیلومتر 10 جـادۀ آبعلـی (سـه‌راه آزمایش کنونی)، خریداری، و کارخانۀ آزمایش را به آنجا منتقل کرد و با نصب ماشین‌آلات جدید و آموزش کارکنان، خط تولید محصولاتی مانند یخچال در 5 مدل، کولر در 7 مدل، آب‌گرم‌کن نفتی در 3 مدل، تختخواب فلزی در دو مدل، بخاری نفتی در 4 مدل و اجاق‌گاز در 6 مدل را راه‌اندازی کرد و به‌تدریج، ظرفیت تولید کارخانه، متناسب با تقاضا افزایش یافت. رفته‌رفته، زیربنای کارخانه از حدود 3هزار مـ‍2 در سالهای آغـازین فعالیت، به 73هزار مـ‍2 در سـالهای میـانی دهۀ 1350 ش رسید. در آن سالها، فعالیتهای کارخانه به حدی گسترش یافت که محسن آزمایش مجبور شد بخشی از کارخانۀ خود را به بیرون از تهران منتقل کند؛ ازاین‌رو، در 1354 ش مجتمع صنعتی آزمایش را در مرودشت شیراز با 4میلیارد ریال سرمایه در کارخانه‌ای به وسعت 14هزار م‍ـ2 زیربنا تأسیس کرد. امـا مشکلاتی چون کمبود برق، سیمان، آهن و نیروی کار ماهر، محدودیت بندرها و کامیون در زمینۀ واردات، و همچنین اوج‌گیری انقلاب اسلامی از دی 1356 باعث شد تا برخلاف پیش‌بینی مدیران شرکت، بهره‌برداری از آن به تأخیر بیفتد. افزون‌‌بر اینها، محسن آزمایش در اوایل دهۀ 1350 ش در شهرک صنعتی ساوه، شرکت فابیست را تأسیس کرد که در آن، پَنلهای پیش‌ساخته (ورقهای بلند) تولید می‌شد (نک‍ : شیرین‌کام، 72-77).
آزمایش برای کارکنان خود احترامی بسیار قائل بود. الگوی وی در ادارۀ شرکت، تأکید بر مدیریت و نقش آنان در ادارۀ کارخانه بود. به مدیران به اشکال مختلف پرداختهای مالی داشت و ماشین، منزل، زمین یا وام برای ساخت مسکن در اختیارشان می‌گذاشت. گاهی نیز هزینۀ عروسی آنها را می‌پرداخت و ماشین شخصی خود را در روز عروسی در اختیار آنها قرار می‌داد و هدایای ارزشمندی به آنها اهدا می‌کرد. او اعتقاد داشت که این‌گونه می‌توان کارخانه را به بهترین شکل اداره کرد. شرکت ملی نفت در دهۀ 1350 ش تحقیق مفصلی دربارۀ میزان حقوق و مزایای پرداختی در صنایع ایران صورت داده بود که براساس این تحقیقات، کارخانۀ آزمایش حقوقی بیشتر از مجموعه‌های دولتی به کارکنان خود پرداخت می‌کرد («تاریخچه ... »، بش‍‌ ؛ «آزمایش ... »، 31). 
محسن آزمایش اعتقادی به استفاده از مشاوران خارجی نداشت و سعی می‌کرد تا کارمندان غیر ایرانی را به مجموعۀ خود وارد نکند. تنها در 1347‌ ش، در یک دوره کارشناسی خارجی در مجموعۀ آزمایش وارد شد؛ درواقع، خارجیها فقط در مرحلۀ نصب ماشین‌آلات و راه‌اندازی خط تولید جدید و آموزش به پرسنل در کارخانه حضور داشتند («تاریخچه»، بش‍‌‌ ). کلیۀ کارهـای فنی به دست مهندسان و متخصصان ایرانی فارغ‌التحصیل داخل و خارج کشور انجام می‌گرفت. 
پیش‌بینی فروش کارخانۀ آزمایش در 1347‌ ش به حدود یک‌میلیارد ریال رسیده بود. کارخانه در همان سال 60میلیون ریال حقوق به کارکنان خود پرداخت کرده بود. محصولات آزمایش در تمام ایران توزیع می‌شدند. آزمایش تصمیم گرفته بود به‌سبب افزایش تولیدات کارخانه، محصولات خود را صادر کند؛ ازهمین‌رو، نخستین نمونۀ محصولات آزمایش روانۀ بازارهای خارجی شد. افغانستان، کویت و دیگر شیخ‌نشینهای حاشیۀ خلیج فارس بازارهایی بودند که آزمایش قصد داشت تولیدات خود را به آنجا صادر کند. آزمایش خود روایت کرده بود که 30‌٪ بازار افغانستان در اختیار محصولات وی بوده است. این سطح صادرات در حالی بود که کالاهای بسیاری از شوروی و جنوب شرق آسیا روانۀ افغانستان می‌شدند.
از اقدامات دیگر محسن آزمایش می‌توان به راه‌اندازی کارگاههای فنی برای تحصیل کارمندان و کارگران خود اشاره کرد؛ 330 هنرجو در این کارگاهها آموزش می‌دیدند. او کارگاههای فنی را هر روز بیش از گذشته در مجموعۀ خود گسترش می‌داد و درواقع تصمیم داشت که با کمک واحدهای آموزشی کارخانۀ خود، کارمندان مورد نیاز خود را تربیت کند (همانجا؛ «محسن ... »، بش‍‌‌‌ ).
محسن آزمایش در طول زندگی‌اش دو بار ازدواج کرد که حاصل آن 4 فرزند (یک پسر و 3 دختر) از همسر دوم بود.
از میان فرزندان آزمایش، هیچ‌کدام قصدی برای حضور در کارخانۀ پدر نداشتند. پسر وی روانۀ سویس شد تا تحصیل را در آنجا ادامه دهد. محسن آزمایش در مدت فعالیتهای خود، 3 کارخانه در ساوه، مرودشت فارس و تهران راه‌اندازی کرد. این کارخانه‌ها در اوایل انقلاب مشمول بند «ج» قانون حفاظت از صنایع ایران شدند. محسن آزمایش پس از مصادرۀ اموال خود، تصمیم گرفت کشور را به قصد سویس ترک کند و در کنار فرزندش، که در آنجا درس می‌خواند، زندگی کند. نبود درآمد، هزینۀ بالای زندگی، بیماری و پیری در خارج از کشور وضع روحی او را به‌شدت وخیم کرده بود. تنشهای به‌وجود‌آمده درون خانواده‌‌اش در 1366 ش به جدایی آزمایش از همسر دومش انجامید. 5 سال آخر زندگی محسن آزمایش در کنار بیماری، همراه با یأس و رنج سپری شد. سرانجام او در 1371 ش د‌ر شهر رباط مراکش درگذشت و در همان‌جا به خاک سپرده شد («پرونده»، بش‍‍ ‌). 

مآخذ

«آزمایش و آزمایش کسب‌و‌کار»، دنیای اقتصاد، تهران، 1389 ش، شم‍ 287‘2؛ «پروندۀ محسن آزمایش پس از 33 سـال بـه جریـان افتـاد»، نکونیوز (مل‍‌ ‌)؛ «تـاریخچۀ شـرکت کـارخـانۀ آزمـایش»، مرودشت آنلاین (مل‍‌ )؛ شیرین‌کـام، فـریدون و ایمـان فرجام‌نیا، سرگذشت پنجاه کنشگر اقتصادی ایران، تهران، 1392 ش؛ «محسن آزمایش؛ از تولید یخچال تا آب‌گرم‌کن نفتی»، ‌صدای اقتصاد (مل‍‌ )؛ نیز:

Marvdashtonline, www. marvdashtonline.ir/ 728ir/ Print Friendly-Pages.asp?Story ID=62 (acc. May 27, 2015); Neconews, www.neconews.com/ prtb5ab8.rhbzwpiuur (acc. 7/ 4/ 1392); Sedayeeghtesad, www.sedayeeghtesad. ir/ export/ print/ 4118 (acc. 30/ 9/ 1393).
رضا دستجردی