آرام

آرام \ārām\، احمد (1281-1377 ش/ 1902- 1998 م)، مترجم پراثر، دانشنامه‌نگار و از شخصیتهای فرهنگی ایران معاصر. 

 سال تولد او با اختلاف ذکر شده، اما به تصریح خود وی، در حدود نوروز 1281 ش بوده است («کالسکه ... »، 27). او در محله‌ای در جنوب تهران به دنیا آمد. پدرش تاجر و مشروطه‌خواه بود و آرام مدتی نزد وی تحصیل کرد. سپس در مدرسه‌های ترقی، علمیه و دارالفنون به تحصیلات خود ادامه داد و با زبانهای عربی، فرانسوی و انگلیسی آشنا شد. 
در دانشگاه، هم‌زمان در دو رشتۀ حقوق و طب به‌تحصیل پرداخت، اما هیچ‌کدام را به پایان نرساند و معلمی را بر حقوق‌دان‌شدن یا طبیب‌شدن ترجیح داد. در مدارس و دبیرستانهای تهران، کرج، اصفهان و شیراز، نیز مدرسۀ عالی بازرگانی تهران به تدریس در مباحث علوم پرداخت و سالها مدرس فیزیک بود. چندین سال در اصفهان و شیراز و عراق اقامت داشت و از نخستین کسانی بود که برای سروسامان‌بخشیدن به وضع نامطلوب منابع درسی، با همکاری چند تن دیگر نخستین کتابهای علوم را برای تدریس در دبیرستانها تدوین، و به انتشار آنها کمک کرد. 
احمد آرام تا 1335 ش در خدمت وزارت فرهنگ (آموزش‌و‌پرورش) بود و به تدریس و تصدی مشاغل مختلف اشتغال داشت. بازرسی آموزشی، مدیریت کل و نیز مدت کوتاهی معاونت وزیر از جملۀ سمتهای او بود («احمد آرام: معلم ... »، 20). 
وی در نیمۀ اول دهۀ 1320 ش به حزب تودۀ ایران پیوست و به فعالیت سیاسی پرداخت، اما پس از غائلۀ فرقۀ دموکرات در آذربـایجان، همراه بـا انشعـابیون به رهبری خلیل ملکی از آن حزب جدا شد و در دی 1326 ظاهراً براثر اختلاف‌نظری در باب اتخاذ روش انشعابیون در برابر سیاستهای اتحاد شوروی و حزب توده، از همکاری با گروههای چپ کلاً کناره گرفت و تا پایان عمر در سیاست مداخله نکرد (خامه‌ای، 295-297)؛ آرام طرف‌دار سیاست و روش مستقل از حزب کمونیست شوروی بود. با گذشت زمان، گرایشهای مذهبی‌اش تقویت و تشدید شد، به‌گونه‌ای‌که بخش درخور توجهی از ترجمه‌هایش در زمینۀ معتقدات دینی و اسلامی گردید. 
آرام از اعضای مؤثر در دایرةالمعارف فارسی (به سرپرستی غلامحسین مصاحب) بود. مصاحب را او به ناشرِ دایرةالمعارف فارسی معرفی کرد. وی در تدوین این دایرةالمعارف، سمت معاون سرپرست و عضویت هیئت تحریریه (شورای ویرایش) را بر ‌عهده داشت (دایرةالمعارف ... ، مقدمه، 6). جز اینها، مدتی هم با دانشنامه‌های دیگر، ازجمله در ترجمۀ برخی مقاله‌ها با دانشنامۀ جهان اسلام همکاری داشت. 
آرام سالهای بسیار و تقریباً تا پایان عمر، در خانه به کار ترجمه مشغول بود و حتى ترجمه را برای خود «واجب شرعی» می‌دانست («احمد آرام»، 12؛ «64 سال ... »، 7)، زیرا به نظر او ترجمۀ منابع مهم از زبانهای دیگر، برای تحول علمی و فرهنگی در ایران لازم بود. وی حدود 70 سال به ترجمه اشتغال داشت و بیشتر از زبان انگلیسی و گاه از عربی و فرانسوی ترجمه می‌کرد. حوزۀ ترجمۀ او تخصصی نبود و هر اثری را که مفید و مؤثر تشخیص می‌داد، به فارسی ترجمه می‌کرد. از مهم‌ترین کتابهایی که به فارسی ترجمه کرده است، می‌توان از اینها یاد کرد: انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی، پندار گسترش‌پذیری بی‌پایان حقیقت، تاریخ تمدن (ج 1)، تاریخ علم، تاریخ نجوم اسلامی، خدا و انسان در قرآن، شش بال علم، علم و تمدن در اسلام، منطق اکتشاف علمی، یونانیان و بربرها و بسیاری آثار دیگر. جواد کامور بخشایش صورت کـامل‌تری از ترجمه‌هـای آرام را گـرد آورده است (نک‍ : مآخذ همین مقاله). 
احمد آرام در ترجمه به مراعاتِ اصل دقت و واژه‌یابی و واژه‌سازی در برابر اصطلاحات پایبند بود. واژه‌ها و ترکیبات بسیاری ساخته که شماری از آنها کاربرد یافته، و به غنـای زبـان فارسی افزوده است (نک‍‍ : «احمد آرام»، 15). وی همچنین در نوشتن املای کلمات سلیقۀ خاصی داشت و به پیوسته‌‌نویسی معتقد بود. 
آرام جز ترجمه، چند کتاب را هم تصحیح کرده که مهم‌ترین آنها کیمیای سعادت، اثر غزالی است. او در مجامع و در فعـالیتهـای علمی ـ فرهنگی بسیـاری عضویـت و شرکت داشت؛ ازجمله از اعضای فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی بود. 
برای بزرگداشت خدمات احمد آرام تاکنون مراسمی چند برگزار شده است. آرام‌نامه مجموعۀ مقاله‌هایی است به قلم شماری از دوستان، همکاران قدیم و دوستداران احمد آرام که به پیشنهاد مجتبى مینوی و به کوشش مهدی محقق گرد آمده، و طی مراسمی در خرداد 1362 در دانشگاه تهران به خود او تقدیم شده است (نک‍‍ : آرام‌نـامه، 5-6). گوهر عمر، حاوی پرسشهای پیروز سیّار و پاسخهای احمد آرام در زمینه‌های مختلف زندگی فرهنگی و اجتماعی، و اثری مهم و از برخی جهات منحصربه‌فرد در شناخت جنبه‌های مختلف فعالیت این مترجم پراثر است (نک‍ : مآخذ همین مقاله، «کالسکه»). 

مآخذ

«64 سال ترجمه به‌عنوان وظیفۀ شرعی»، کیهان فرهنگی، تهران، 1363 ش، شم‍‍ 4؛ آرام‌نـامه، به کوشش مهدی محقق، تهران، 1361 ش؛ «احمد آرام»، دانشمند، تهـران، 1366 ش، س 25، شم‍ 12؛ «احمد آرام: معلم و دانشمندی نمونه»، آموزش‌وپرورش، تهران، 1350 ش، س 41، شم‍ 1؛ خامه‌ای، انور، «یک مرد و این‌همه آثـار جـاودانـی!»، کلک، تهـران، 1375 ش، شم‍ ‍80-83؛ دایرةالمعـارف فارسی؛ «کالسکۀ آتشی»، گوهر عمر (گفت‌و‌گوی پیروز سیار با احمد آرام)، تهران، 1381 ش؛ کامور بخشایش، جواد، «آرام، احمد»، فرهنگ ناموران معاصر ایران، تهران، 1382 ش.

ایران‌ناز کاشیان ـ عبدالحسین آذرنگ (دانا)