زجاجی، ابوالقاسم یوسف

زُجاجی، ابوالقاسم یوسف بن عبدالله (352- رمضان 415 ق/ 963- دسامبر 1024 م)، لغت‌دان، نحوی، شارح و ادیب.
حمزة بن یوسف سهمی (340-427 ق/ 951-1036 م) که معاصر زجاجی بود، و کتابی مهم در تاریخ و جغرافیای جرجان و شرح احوال و آثار و روایات عالمان و محدثان آنجا تألیف کرده، آگاهیهایی از او به دست داده است (ص 497-496). 
حدود دو سده بعد، یاقوت نام شماری از آثار وی را به مطالب سهمی ‌افزوده است. تنی چند هم که بعد‌ها از زجاجی نام برده‌اند، سخنان این دو را کم‌وبیش تکرار کرده‌اند.
در منابع اشاره‌ای به سبب نسبت زَجّاجی یا زُجاجی نیامده است، اما پژوهشگران و فهرست‌نویسان، گویا به پیروی از سیوطی (ص 422)، جملگی او را زُجاجی خوانده‌اند؛ هرچند در تصحیحی از معجم الادباءِ یاقوت، نامْ زَجّاجی حرکت‌گـذاری شده است (19/ 61). «زجاجی» (شیشه‌گر / شیشه‌فروش) شاید دلالت بر پیشه‌ای دارد که پدرانش بدان مشغول بوده‌اند (تاج ... ؛ زرکلی، 8/ 239).
با توجه به تاریخ مرگ زجاجی در 63سالگی (سهمی، 497؛ نیـز نک‍ : ذهبـی، 28/ 395؛ سیـوطـی، همانجـا)، تـاریخ ولادت وی 352 ق‌ بـوده است (نک‍ : زرکلـی، همانجـا؛ GAL, I/ 138; GAS, VIII/ 227).
اصالت زجاجی به قبیلۀ بنی‌هَمْدان می‌رسید (سهمی، 496)؛ گرچه سلسله‌نسب او به یکی از شاخه‌های این قبیله در حال حاضر روشن نیست و نیز اینکه آیا در شمار موالی هَمْدان بود یا نه؟ می‌دانیم که در جرجان، بنی‌هَمْدان مسجدی خاص (همو، 56) در «درب هَمْدان» داشتند (همو، 215). در معجم الادبا (همانجا) هَمْدان به‌صورت همذان (یعنی شهر همدان) درآمده است که غلط به نظر می‌رسد. 
او در استراباد و جرجان سکونت داشت، گرچه بیشتر ساکن جرجان بود. او از ابـواسحاق ابراهیم بن عبدالله بصری (د 391 ق، نک‍ : سهمـی، 140) و ابواحمد محمد غطریفی (د 377 ق/ 987 م) (همو، 430)، روایت می‌کرد (همو، 496). ازآنجـا که هر دو شیـخ زجاجی، در شمار اصحاب حدیث نیز بوده‌اند، می‌توان حدس زد که زجاجی استماع حدیث نیز داشته است. در حال حاضر، از دیگر شیوخ و استادان او هیچ‌گونه آگاهی‌ای در دست نیست.
به‌هرحال او در محیط علمی جرجان و استراباد که در آن قرون در اوج درخشش بود، پرورش یافت. 
زجاجی در جرجان از نظر علمی و ادبی مقـامی والا یـافت؛ از کتاب امالی او پیدا ست که در این شهر طالبان دانش را درس می‌گفته است. او زمانی هم ــ احتمالاً سالهـای واپسین عمر را ــ در استراباد اقامت گزید و در همان‌جا نیز درگذشت (سهمی، ذهبی، همانجاها).
سهمی او را با عباراتی چون «عظیم الشأن» و در ادب و لغت دارای دانش بسیار و یگانۀ روزگار توصیف کرده است (همانجا). 

آثـار

از رساله‌ها، کتابها، یا شروحی که زجاجی بر آثار دیگران نوشتـه (نک‍ : سهمـی، 496؛ ذهبـی، همـانجـا)، جـز دو اثـر، بـه دست مـا نرسیده است.

الف ـ خطی

1. عُمدة الکُتّـاب یا عمدة الکاتب، پیراسته‌ای است از کتاب جواهر الالفاظ قدامة بن جعفر (د 333 ق/ 945 م)، در مترادفات زبان عربی (GAL، همانجا؛ ‌GAS, VIII/ 228؛ آربری، I/ 103). از این اثر، نسخه‌ای در کتابخانۀ چستربیتی موجود است (همانجا؛ نیز برای میکروفیلمهای آن، نک‍ : الفهرس ... ، 250؛ سید، 2/ 142؛ GAS، همانجا).
تشابه نام کتاب با اثر منسوب به ابن‌بادیس، «عمدة الکتاب و عدة ذوی الالباب»، تألیفی در باب ادوات کتابت (احتمالاً میان سـالهـای 445-454 ق/ 1035-1062 م < نک‍ : حـلوجـی، 54 >؛ چ 1391‌ ق/ 1971 م < نک‍ : ص 65-166 >، نیز چ مایل‌هروی ـ مکیه، مشهد، 1409 ق)، برخی از فهرست‌نویسان را به خطا افکنده است تا این دو کتاب را یکی پندارند. یاقوت نام کتاب را به همین صورتِ عمدة الکتاب آورده (همانجا؛ نیز نک‍ : سیوطی، همانجا)، اما گویا حاجی‌خلیفه با افزودن «و عدة ذوی الالباب» به دنبالۀ «عمدة الکتاب» موجب این لغزشها شده است (2/ 1171). از معاصران، طلس خطای حاجی‌خلیفه را تکرار کرده (ص 173)، و دانسته نیست جبوری به چه سبب اثر چاپ‌شدۀ منسوب به ابن‌بادیس را با همان اطلاعات کتاب‌شناختی به زجاجی نسبت داده است (3/ 240-241). سزگین نیز در اشتباهی مسلّم، آگاهیهای نادرست طلس و جبوری را در کنار فهرست دیگر نسخه‌ها نهاده است (GAS، همانجا؛ نیز نک‍ : زرکلی، 8/ 239، که دست‌نوشتی هم از آن معرفی کرده است؛ کحاله، همانجا).
جز اینها، چند دست‌نوشت دیگر هم از عمدة ‌الکتاب شناسانده‌اند که همگی محل تردیدند (نک‍ : جبوری، 3/ 241: نسخۀ شم‍ 208‘12؛ GAS، همانجا: دو نسخۀ موجود در «المتحف العراقی» و «کلیة الآداب»).
2. البیان فیما اشتمل علیه خلق الانسان. هیچ‌یک از منابع، نامی از این کتاب نبرده‌اند؛ نام نویسندۀ این اثر در دست‌نوشت دیده نشده، اما آلوارت گمان برده است که آن شاید تألیف زجاجی باشد (VI/ 284-285).

ب ـ یافت نشده

1. شرح الفصیح. الفصیح کتاب کم‌حجم پرفایده‌ای است اثر ثعلب کوفی (ه‍ م؛ د 291 ق/ 904 م)، که کسان بسیاری، ازجمله زجاجی، آن را شرح کرده‌اند (یاقوت، 19/ 61؛ حاجی‌خلیفه، 2/ 1272، برای دیگر شروح، نک‍ : ص 1272-1274).
2. اشتقاق الاسماء (یاقوت، همانجا). 
3. اشتقاق الکلمات من اول الغریب المصنف، تألیف ابوعبید قاسم بن سلّام خزاعی (ه‍ م)، از نخستین مجموعه‌های بزرگ واژه‌شناسی عربی (GAS، همانجا، به نقل از ابن‌قاضی شهبه)؛ گویا شکل دیگری از نام کتاب پیشین است.
4. خلق الانسان (یاقوت، همانجا؛ حاجی‌خلیفه، 1/ 722). سزگین در اینکه این اثر ممکن است همان کتاب البیان فیما اشتمل علیه خلق الانسان باشد، تردید کرده است (GAS, VIII/ 228، حاشیۀ 1).
5. خلق الفرس (یاقوت، همانجا؛ حاجی‌خلیفه، 1/ 723).
6. کتـاب الریـاحین (یاقـوت، همانجا). ابن‌قـاضی شهبـه (نک‍ : GSA, VIII/ 228) و حاجی‌خلیفه (2/ 1391) نام این اثر را با کتاب اشتقاق الاسماء در‌آمیخته، و آن را بدین شکل ضبط کرده‌اند: اشتقاق اسماء الریاحین (!).
7. فعلت و افعلت (GAS، همانجا، به نقل از ابن‌قاضی شهبه)، در صرف. 
8. مسائل الخلاف (همانجا)، در صرف و نحو.
افزون‌براینها، سزگین اثری به نام امالی ( فی دقائق علم اللغة و حقائقها) به زجاجی نسبت داده (GAS,VIII/ 228) که احتمالاً مستند او، این جملۀ سهمی بوده است که گوید: «و له شروح کثیرة و امالی [کذا] فی دقائق علم اللغة و حقائقها» (همانجا). 

مآخذ

تاج العروس؛ جبوری، عبدالله، فهرس المخطوطات العربیة فی مکتبة الاوقاف العامة فی بغداد، بغداد، 1974 م؛ حاجی‌خلیفه، کشف؛ حلوجی، عبدالستار و علی عبدالمحسن زکی، مقدمه بر «عمدة ... » (هم‍ )؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1413 ق/ 1993 م؛ زرکلی، اعلام؛ سهمی، حمزه، تاریخ جرجان، بیروت، 1407 ق/ 1987 م؛ سید، فؤاد، فهرست المخطوطات، قاهره، 1382 ق/ 1962 م؛ سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد امین خانجی، قاهره، 1326 ق؛ طلس، محمد اسعد، الکشاف عن مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، بغداد، 1372 ق/ 1953 م؛ «عمدة الکتـاب و عـدة ذوی الالبـاب»، منسوب بـه ابن‌بـادیس، به کـوشش عبدالستـار حلـوجی و علی عبدالمحسن زکی، مجلة معهد المخطوطات العربیة، قاهره، 1391 ق/ 1971 م، ج 17(1)؛ الفهرس التمهیدی للمخطوطات المصورة، قاهره، 1948 م؛ کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ یاقوت، ادبا؛ نیز:

Ahlwardt ; Arberry, A. J., A Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin, 1955; GAL; GAS. 
مرتضى موسوی