رجایی

رَجایی، محمدعلی (1312-1360 ش / 1933-1981 م)، دومین رئیس‌جمهور (1360 ش) و اولین نخست‌وزیر جمهوری اسلامی ایران.
او در خانواده‌ای متدین در قزوین متولد شد. پدرش، عبدالصمد، در بازار به خرازی مشغول بود و از اعضای ثابت انجمن منتظرین امام زمان (ع) به شمار می‌رفت. همان‌گونه که خود رجایی در خاطراتش بیان کرده است، در دورۀ کودکی و پس از مرگ پدر، همراه برادر بزرگ خود در جلسات مذهبی شرکت می‌کرد و با وجود سن کم، مکبر مسجد و نوحه‌خوان هیئتهای عزاداری بود. در نوجوانی به‌سبب مشکلات مالی و اقتصادی، از قزوین به تهران مهاجرت کرد و به شاگردی و دست‌فروشی مشغول شد (یاران ... ، 14 / 9-10؛ راه ... ، 8؛ برای آگاهی بیشتر، نک‍ : شهید ... ، 1 / 3-5) و هم‌زمان تحصیلات خود را در مدرسۀ شبانه ادامه داد و در ۱۳۲۸ ش / 1949 م به استخدام نیروی هوایی درآمد. در 1334 ش، تحصیلات دبیرستانی را تمام کرد و به تدریس پرداخت و هم‌زمان با آن، دورۀ کارشناسی ریاضی را در دانش‌سرای عالی تهران، و پس از آن، دورۀ کارشناسی ارشد آمار را در دانشگاه تهران به پایان برد (راعی، 26- 28).
رجایی از 22‌سالگی، با شرکت در جلسات تفسیر قرآن مسجد هدایت، آیت‌الله سید محمود طالقانی (ه‍ م) را شناخت و با اندیشۀ او آشنا شد؛ همچنین، در جلسات سخنرانی فداییان اسلام حضور یافت و پس از دستگیری سید مجتبى نواب صفوی، برای ملاقات او به زندان رفت (یاران، 14 / 14، 17). حضور مستمر در مسجد هدایت زمینۀ آشنایی او را با برخی استادان دانشگاه، ازجمله مهدی بازرگان (ه‍ م ذ) و یدالله سحابی فراهم کرد و همین امر عاملی شد که او در 1339 ش، با رضایت خاطر در نهضت آزادی ایران عضو شود (یاران، همانجا).
نخستین فعالیتهای سیاسی رجایی حدود 3 سال بعد در 1342 ش / 1963 م آغاز شد. در همین سال، به‌سبب توزیع و انتشار اعلامیه‌های نهضت آزادی در قزوین، دستگیر، و به مدت ۴۸ روز در زندان شهربانی محبوس شد (راعی‌، 30، برای آگاهی بیشتر از فعالیتهای او، نک‍‍ : 19- 28). در ۱۳۴۴ ش، عده‌ا‌ی از دانشجویان عضو نهضت آزادی ایران، سازمان مجاهدین خلق ایران را پایه‌گذاری کردند. رجایی با برخی از نخستین بنیاد‌گذاران سازمان مجاهدین هم آشنا بود و با اعضای اصلی آن ارتباط برقرار کرد؛ اما هیچ‌گاه، به عضویت رسمی این سازمان درنیامد. او در خاطراتش به این موضوع اشاره کرده است (1 / 27- 29؛ برای آگاهی بیشتر‍، نک‍ ‍‍‍‍: راعی، 70-76).
در سال ۱۳۴۶ ش، رجایی تدریس را رها، و با همیاری جلال‌الدین فارسی، از فعالان سیاسی تندرو در آن زمان، و محمدجواد باهنر (ه‍ م ذ) بقایای هیئت مؤتلفه را سازمان‌دهی کرد و مؤسسۀ خیریۀ رفاه و تعاون را بنیاد نهاد. او با نام مستعار «امیدوار» در جلسات شرکت می‌کرد (راعی، 30؛ یاران، 14 / 22؛ شهید، 1 / 12). در ۱۳۴۹ ش، جلا‌ل‌الدین فارسی به‌منظور گسترش مبارزه با رژیم پهلوی و ادامۀ این مبارزات در خارج از کشور، به سوریه رفت و در 1350 ش، رجایی هم با نام مستعار «محمدامین» برای تهیۀ گزارشی دربارۀ مبارزان، نخست به فرانسه، و سپس به سوریه سفر کرد و تا 1352 ش افزون‌بر فعالیتهای مبارزاتی، به‌عنوان عضو علی‌البدل شرکت سهامی انتشار در جلسات هیئت‌مدیره شرکت می‌کرد (راعی‌، 69؛ یاران، 14 / 23-24، 377).
در آذر 1353، زمانی‌که رجایی از جلسات مذهبی سید محمدحسین بهشتی (ه‍ م ذ) بازمی‌گشت، برای دومین‌بار دستگیر، و روانۀ زندان شد. اتهام او نگهداری کتابها، دفاعیات و نشریات سازمان مجاهدین خلق بود (راعی، 77- 78؛ شهید، 1 / 18- 19). او در آبان 1357 / نوامبر 1978، همراه با شماری زندانیان سیاسی آزاد شد و مبارزات خود را به شکل دیگری از سر گرفت (راعی، 88).
ازآنجاکه پیشۀ اصلی رجایی تعلیم و تربیت و معلمی بود، پس از آزادی از زندان و در نخستین فرصت در تأسیس انجمن اسلامی معلمان همکاری کرد و در ماههای منتهی به انقلاب اسلامی در برنامه‌هایی از قبیل اعتصاب معلمان و دانش‌آموزان و تعطیلی مدارس نقشی مهم داشت (رجایی، 1 / 34-35؛ میرطاووسی، 1 / 56-57). پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به‌سبب داشتن سابقۀ مبارزاتی و تجربه در حوزۀ تعلیم و تربیت، نخست به سمت مشاور وزیر آموزش و پرورش وقت انتخاب ‌شد و در 18 آبان 1358، چند روز پس از سقوط کابینۀ بازرگان، کفیل وزارت آموزش و پرورش شد (راعی، 95-96؛ دولتها ... ، 449). در ۱۵ بهمن 1358، ابوالحسن بنی‌صدر به ریاست‌جمهوری رسید و چون پی برد که مجلس شورای اسلامی به نخست‌وزیر پیشنهادی او رأی اعتماد نخواهد داد، محمدعلی رجایی را به‌عنوان نخست‌وزیر به مجلس معرفی کرد. رجایی با اخذ آراء کافی به سمت نخست‌وزیری انتخاب شد (همانجا؛ نادری، 2 / 205).
پس از عزل بنی‌صدر در 20 خرداد 1360، شورای ریاست‌جمهوری با عضویت نخست‌وزیر، رئیس دیوان عالی کشور و رئیس مجلس شورای اسلامی تشکیل شد و برای مدتی کوتاه مسئولیت ادارۀ کشور را بر عهده گرفت. در مرداد 1360، و در دور دوم انتخابات ریاست‌جمهوری، محمدعلی رجایی، با حمایت جمعیت مؤتلفۀ اسلامی، با کسب بیش از 12میلیون رأی به پیروزی رسید و به‌عنوان دومین رئیس‌جمهور ایران انتخاب شد. او در نخستین اقدام خود، محمدجواد باهنر را به نخست‌وزیری برگزید؛ اما عمر دولتش بسیار کوتاه بود و در شهریور همان سال در حادثۀ انفجار دفتر نخست‌وزیری، همراه نخست‌وزیر به شهادت رسید (فوزی، 1 / 344-345).
از رویدادهای مهم در دورۀ نخست‌وزیری رجایی، مذاکره و توافق بر سر آزادی گروگانهای آمریکایی و آزاد‌شدن سرمایۀ توقیف‌شدۀ ایران بود.
پس از شهادت رجایی، برای بزرگداشت وی این مکانها به اسم او نام‌گذاری شد: فرهنگ‌سرای شهید رجایی قزوین (سیما ... ، 129)، نیروگاه برق شهید رجایی در 25کیلومتری قزوین («معرفی ... »، بش‍‍‍ )، ادغام مرکز آموزش عالی با دانشکدۀ تربیت دبیر فنی و حرفه‌ای با نام دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی در 1376 ش («دانشگاه ... »، بش‍ )، و تبدیل نام سیاهدشت در منطقۀ الموت به رجایی‌دشت («درباره ... »، بش‍ ‍‍‍‍‍‍). نیز در 1382 ش، تمبری با تصویر وی منتشر شده است («تمبر ... »، بش‍ ).

مآخذ

«تمبـر شهیدان رجایی و بـاهنر ... »، ایکنا (مل‍ ‍)؛ «دانشگاه در یـک نگاه»، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی (مل‍ )؛ «دربارۀ رجایی‌شهر»، همگردی (مل‍ )؛ دولتهای ایران، ادارۀ کل آرشیو، اسناد و موزه، تهران، 1378 ش؛ راعی، سجاد، زندگی‌نامۀ سیاسی شهید رجایی، تهران، 1382 ش؛ راه رجاء بسته نیست، سازمان تبلیغات اسلامی قزوین، قزوین، 1377 ش؛ رجایی، محمدعلی، فرزند ملت در آیینۀ انقلاب اسلامی، تهران، 1361 ش؛ سیمای میراث فرهنگی قزوین، تهران، 1382 ش؛ شهید رجایی اسوۀ صبر و استقامت، به کوشش مرتضى محمودی، تهران، 1362 ش؛ فوزی تویسرکانی، یحیى، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب در ایران، تهران، 1384 ش؛ «معرفی شرکت تولید برق شهید رجایی»، رجایی (مل‍ )؛ میرطاووسی، شجاع‌الدین، یادنامۀ شهید محمدعلی رجایی، تهران، 1361 ش؛ نادری، محمود، چریکهای فدایی خلق، تهران، 1390 ش؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، تهران، 1378 ش؛ نیز:

Hamgardi, www.hamgardi.com / fa / Place / 13816-; Iqna, www.iqna.ir / fa / news / 1986357 / ; Rajaei, www.rajaei.tpph.ir / SitePages / Darbareh / D_ moarefi.aspx; Sur, www. sur.ac.ir.

گلناز ناظری