رب،

رَبّ، از نامهای خدا، که پس از اسم جلالۀ «اللٰه» پرکاربردترین نام خدا در قرآن کریم است. واژۀ رب (جمع: ارباب) 975 بار در قرآن آمده است (نک‍ : عبدالباقی، 285 بب‍‌‌ ). جز 5 بار در ارجاع واژۀ رب به فرعون مصر (یوسف / 12 / 41-53؛ نازعات / 79 / 24) و 12 بار در بافت جدلی یا در اشاره به خدایان دروغین (برای نمونه، نک‍ : انعام / 6 / 76- 78؛ توبه / 9 / 31)، واژۀ رب 958 بار صریحاً به‌عنوان یکی از نامهای خدا به کار رفته است.
اسم رب در قرآن به صیغۀ مفرد به کار رفته، و جز دو بار (سبا / 34 / 15؛ یس / 36 / 58)، همواره در ترکیب اضافی با برخی مفاهیم آمده است: 812 بار مضاف به ضمایری راجع به انسان (برای نمونه، نک‍ : انعام / 6 / 108؛ علق / 96 / 1)، و 82 بار مضاف به مفاهیمی دیگر، که دراین‌میان، 42 بار در ترکیب «ربِّ‌الْعالَمین» (برای نمونه، نک‍ : یونس / 10 / 10)، 11 بار در ترکیب «رَبُّ السَّمٰواتِ وَ الْاَرْض» (برای نمونه، نک‍ : شعراء / 26 / 24) و 6 بار در ترکیب «رَبِّ الْعَرْش» (برای نمونه، نک‍ : زخرف / 43 / 82) به کار رفته است. همۀ این آیات بیانگر سلطه و قدرت خدا بر جهان، گردانندگی امور هستی به دست وی، و رابطه‌ای دوسویه میان خدا و آفریدگان است و انتظار می‌رود انسانها متقابلاً به رب خود باور داشته باشند (نک‍ : آل‌عمران / 3 / 193) و تنها او را بخوانند (نک‍ : کهف / 18 / 28؛ انبیاء / 21 / 89)، به رب خود روی آورند (نک‍ : هود / 11 / 90؛ قلم / 68 / 32) و خود را به وی بسپارند (نک‍ : ممتحنه / 60 / 4)، رب خود را بستایند (نک‍ : صافات / 37 / 180) و از وی بترسند (نک‍ : زمر / 39 / 73؛ ملک / 67 / 12)، جز رب خود را نپرستند (نک‍ : مریم / 19 / 65) و تنها از وی بخشش بخواهند (نک‍ : نصر / 110 / 3)، و بدانند که در پایان، به‌سوی رب خود بازگردانده می‌شوند (نک‍ : سجده / 32 / 11) و به ملاقات او خواهند رفت (نک‍ : بقره / 2 / 46).
اسم رب در 94 سوره از قرآن کریم آمده، حال‌آنکه اسم جلالۀ اللٰه در 85 سوره کاربرد یافته است؛ به‌گونه‌ای که در 17 سورۀ مکی غالباً متقدم (قمر، واقعه، قلم، قیامت، نبأ، مطففین، فجر، لیل، ضحى، شرح، قدر، عادیات، فیل، قریش، کوثر، فلق و ناس) و در دو سورۀ الرحمٰن و زلزله (که در مدنی یا مکیِ متقدم‌بودنشان بین عالمان مسلمان و پژوهشگران غربی اختلاف است) تنها اسم رب در اشاره به خدا به کار رفته است. هرچند بسامد کاربرد اسم جلالۀ اللٰه در قرآن کریم حدود 8 / 2 برابر بیش از اسم رب است، در سیر تاریخی نزول قرآن چنین نبوده است؛ بلکه بسامد کاربرد اسم رب نسبت‌به اسم جلالۀ اللٰه در سوره‌های متقدم و میانۀ مکی بیش از دوبرابر است. این نسبت در سوره‌های متأخر مکی برعکس شده، و روند افزایشی کاربرد اسم جلالۀ اللٰه نسبت‌به اسم رب در سوره‌های مدنی به 11 برابر رسیده است (نک‍ : نولدکه، 60 ff.؛ زنجانی، 59 بب‍ ؛ قس: ویلسن، 176-183؛ شلهد، سراسر اثر). این امر در کنار بسامد کاربرد اسم الرحمٰن در سوره‌های میانۀ مکی ــ 50 بار ازمجموع 57 کاربرد ــ نشان می‌دهد که در دوره‌هـای مختلف نزول سوره‌های مکی، خدا بیشتر به نام رب، و در مرتبۀ بعد، به‌تناوب، به یکی از نامهای اللٰه و الرحمٰن خوانده شده و عملاً در سوره‌های مدنی نام اللٰه برای خدا تثبیت شده است.
اسم رب در گونۀ شیعی روایت نبوی (ص)، که 99 نام نیکویِ خدا برشمرده شده (نک‍ : ابن‌بابویه، 194-195)، و همچنین، در بندهایی از دعای جوشن کبیر، مرویّ از امام سجاد (ع) که دربرگیرندۀ 001‘1 نام و صفت خدا ست (نک‍ : کفعمی، 247 بب‍‌ )، آمده است.
فرهنگ‌نویسان، ربّ را به معنای «مالک» (خلیل، 8 / 256؛ ابن‌درید، 1 / 67؛ ازهری، 15 / 176؛ جوهری، ذیل ماده) و «سید» دانسته‌اند (ابوحاتم، 195؛ قس: ابن‌فارس، 2 / 381-383؛ ابوهلال، 247). در اشعار منسوب به دوران پیش از اسلام، رب افزون‌بر اشاره به خدا (نک‍ : اصمعی، 126، 156، 197؛ بحتری، 75، 92، 329؛ ابوزید، 334)، در معانی دیگری هم کاربرد داشته است، ازجمله: دارا و صاحب (نک‍ : مفضل، 301؛ ابن‌سلام، 68؛ ابوتمام، 89، 216، 217؛ بحتری، 195؛ ابوزید، 312، 459)، سروَر و صاحب‌اختیار (نک‍ : مفضل، 374، 394؛ ابن‌سلام، 37؛ ابن‌قتیبه، الشعر ... ، 1 / 169؛ بحتری، 72؛ ابوزید، 19، 321)، و پادشاه و فرمانروا (نک‍ : بحتری، 188؛ ابوزید، 75، 579؛ ابن‌انباری، شرح ... ، 475، 476، 497).
عموم مفسران و شارحان اسماءاللٰه افزون‌بر یادآوری اینکه رب به‌طور مطلق (ذواللام یا غیر مضاف) تنها در اشاره به خدا به کار می‌رود، رب را به معنای «مالک» دانسته‌اند (برای نمونه، نک‍ : ابن‌قتیبه، تفسیر ... ، 9؛ نحاس، 1 / 59؛ قشیری، 30؛ زمخشری، 1 / 53؛ قس: فخرالدین، 133؛ بیضاوی، 1 / 52) و برخی قید «مدبر» را نیز افزوده‌اند (طوسی، 1 / 32؛ میبدی، 12؛ قرطبی، 1 / 137؛ طباطبایی، 1 / 21). برخی تعابیری همچون «سید»، «مصلح» و «مربی» را نیز آورده‌اند (طبری، 1 / 93؛ زجاجی، 32-33؛ حلیمی، 1 / 205؛ ثعلبی، 1 / 109-110؛ بیهقی، 185؛ طوسی، 1 / 31-32؛ طبرسی، 1 / 55؛ ابن‌عربی، 1 / 175؛ سبزواری، ملاهادی، 1 / 31؛ قس: ابن‌انباری، الزاهر ... ، 1 / 467). به باور برخی، رب اگر به معنای مالک یا سید باشد، از صفات ذات خدا ست و اگر به معنای مدبر، مصلح یا مربی باشد، از صفات فعل خدا ست (نک‍ : طوسی، 1 / 32؛ ابوالفتوح، 1 / 68؛ قرطبی، همانجا).
برخی مفسران مقام الوهیت خدا را از ربوبیت وی متمایز دانسته‌اند (نک‍ : ابن‌عربی، 1 / 174-176؛ صدرالدین، 155 بب‍‌ ). برخی دیگر، میان مالکیت و ربوبیت خدا تمایز گذاشته‌اند و اسم رب را با تدبیر الٰهی پیوند داده‌، و دربرگیرندۀ همۀ صفات فعل خدا دانسته‌اند (نک‍ : سبزواری، عبدالاعلى، 28). برخی مفسران نیز رب را اسم اعظم الٰهی دانسته‌اند (نک‍ : میبدی، همانجا؛ نسفی، 1 / 10؛ قرطبی، همانجا).
رب واژه‌ای مشترک در خانوادۀ زبانهای سامی، و معنای اصلی آن «بزرگ» است و در مواردی که بتوان سلسله‌مراتبی در نظر گرفت، رب به بالاترین رتبه اشاره دارد؛ همچون سرور و صاحب‌اختیار در تقابل با برده و بنده، و فرمانروا و پادشاه در تقابل با فرمان‌بردار و رعیت (در زبان اکدی، نک‍ : موس‌آرنولت، II / 946-947؛ بیگز، XIV / 15-17؛ بلک، 293-294؛ در اوگاریتی، نک‍ : اولمو لته، I / 727-732؛ در عبری، نک‍ : گزنیوس، 912-913؛ کولر، 867-868؛ در آرامی، نک‍ : دالمن، 377؛ جسترو، II / 1438؛ باومگارتنر، 1122؛ در نبطی، نک‍ : ذییب، 236-237؛ در سریانی، نک‍ : برن، 626؛ کوستاز، 334-335؛ در گعز، نک‍ : دیلمان، 287؛ لسلاو، 461؛ قس: خوانین‌زاده، 81- 98). بااین‌حال، سندی متقن در دست نیست که پیش از قرآن کریم در یکی از زبانهای سامی، رب به‌عنوان نام یا وصف خدا به کار رفته باشد، جز در 3 کتیبه به زبان سبئی (نک‍ : بیستن، 114؛ بیلا، 475؛ قس: نولدکه، 91، حاشیۀ 163؛ جفری، 136-137).
در متون مقدس پیش از قرآن، مفهوم «سرور و صاحب‌اختیار» در اشاره به خدا به کار رفته است، اما نه با واژۀ رب. این مفهوم در تنخ (کتاب مقدس یهودیان) با واژۀ عبری اَدونای (نک‍ : هارتمن، 674-675)؛ در ترجمۀ «هفتادگانی» با واژۀ یونانی کوریوس (نک‍ : همانجا)؛ در کهن‌‌ترین ترگومها که از دهۀ 1950 م در میان دست‌نوشتهای قُمران (بحرالمیت) کشف ‌شده‌اند، با واژۀ آرامی ماریا (نک‍ : فیتزمایر، 222)؛ در عهد قدیم و عهد جدید به‌ترتیب با واژۀ عبری ادونای و واژۀ یونانی کوریوس (نک‍ : ورمیلن، 1094)؛ و در پشیطتا با واژۀ سریانی مُریو (نک‍ : پِین‌اسمیث، 298) در اشاره به خدا به کار رفته است.
برپایۀ آخرین یافته‌های کتیبه‌شناختی، در 3 کتیبۀ سبئی، که یکی از آنها نخستین کتیبۀ یگانه‌پرستانۀ یافت‌شده در یمن است و دو کتیبۀ دیگر که به سال 523 م تاریخ‌گذاری شده‌اند (خوانین‌زاده، 98- 99، 102)، رب در اشاره به خدا و در ترکیب «رب یهود» در کنار رحمانان (خدای جنوب عربستان) آمده است. واژۀ دیگری که در همین مفهوم در دیگر کتیبه‌های سبئی در اشاره به خدا به کار رفته، مرء است (نک‍ : روبن، 278-283).
با توجه به کاربرد رب در اشاره به خدا در زبان سبئی و همچنین در اشعار پیشااسلامی (با فرض صحت انتساب) از حدود یک قرن پیش از اسلام، به نظر می‌رسد رب نامی است که اعراب شبه‌جزیرۀ عربستان برای اشاره به سروری و صاحب‌اختیاری خدا برگزیده‌اند. این نام در قرآن به‌طور فراگیر به کار رفته، و در سنت اسلامی به‌عنوان پرکاربردترین نام خدا پس از اسم جلالۀ اللٰه تثبیت شده، و توسعۀ معنایی یافته است. پس از قرآن، در ترجمه‌های متقدم کتاب مقدس به عربی است که اللٰه جایگزین یهوه، و الرب جایگزین دیگر نامهای خدا شده است (برای نمونه، نک‍ : فلانت، 94, 96, 193-194) و به نظر می‌رسد از این طریق به دیگر نیایشها و متون مقدس راه یافته است (نک‍ : نولمن، 277-278).

مآخذ

ابن‌انباری، محمد، الزاهر فی معانی کلمات الناس، به کوشش حاتم صالح ضامن، بیروت، 1412 ق؛ همو، شرح القصائد السبع الطوال الجاهلیات، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1382 ق؛ ابن‌بابویه، محمد، التوحید، به کوشش هاشم حسینی تهرانی، قم، 1398 ق؛ ابن‌درید، محمد، جمهرة اللغة، به کوشش رمزی منیر بعلبکی، بیروت، 1987 م؛ ابن‌سلام جمحی، محمد، ‌طبقات الشعراء، به کوشش یوزف هل، بیروت، 1422 ق؛ ابن‌عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، به کوشش احمد شمس‌الدین، بیروت، 1420 ق؛ ابن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قم، 1404 ق؛ ابن‌قتیبه، عبداللٰه، تفسیر غریب القرآن، به کوشش احمد صقر، بیروت، 1398 ق؛ همو، الشعر و الشعراء، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، 1958 م؛ ابوتمام، حبیب، دیوان الحماسة، به کوشش احمد حسن بسج، بیروت، 1418 ق؛ ابوحاتم رازی، الزینة، به کوشش حسین همدانی، قاهره، 1958 م؛ ابوزید قرشی، محمد، جمهرة اشعار العرب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1981 م؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، به کوشش محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، 1366 ش؛ ابوهلال عسکری، حسن، الفروق اللغویة، قم، 1412 ق؛ ازهری، محمد، تهذیب اللغة، ‌به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، 1967 م؛ اصمعی، عبدالملک، الاصمعیات، به کوشش احمد محمد شاکر و عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1963 م؛ بحتری، ولید، الحماسة، به کوشش محمد ابراهیم حور و احمد محمد عبید، ابوظبی، 1428 ق؛ بیضاوی، عبداللٰه، انوار التنزیل، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ بیهقی، احمد، الاسماء و الصفات، به کوشش عبداللٰه حاشدی، قاهره، 1412 ق؛ ثعلبی، احمد، الکشف و البیان، به کوشش ابو‌‌محمد بن عاشور، بیروت، 1422 ق؛ جوهری، صحاح، به کوشش احمد عبدالغفور عطار، بیروت، 1407 ق؛ حلیمی، حسین، المنهاج فی شعب الایمان، به کوشش حلمی محمد فوده، بیروت، 1399 ق؛ خلیل بن احمد، العین، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، 1410 ق؛ خوانین‌زاده، محمدعلی، «معناشناسی تاریخی واژۀ ربّ»، پژوهشهای زبان‌شناختی قرآن، 1394 ش، شم‍ 8؛ ذییب، سلیمان، المعجم النبطی: ‌دراسة مقارنة للمفردات و الالفاظ النبطیة، ریاض، 1421 ق؛ زجاجی، عبدالرحمان، اشتقاق اسماء اللٰه، به کوشش عبدالحسین مبارک، بیروت، 1406 ق؛ زمخشری، محمد، الکشاف، مصر، 1385 ق؛ زنجانی، ابوعبداللٰه، تاریخ القرآن، تهران، 1404 ق؛ سبزواری، عبدالاعلى، مواهب الرحمٰن فی تفسیر القرآن، بیروت، 1409 ق؛ سبزواری، ملاهادی، شرح الاسماء الحسنى، قم، بی‌تا؛ صدرالدین قونوی، محمد، اعجاز البیان، به کوشش جلال‌الدین آشتیانی، قم، 1381 ش؛ طباطبایی، محمدحسین، المیزان، قم، 1412 ق؛ طبرسی، فضل، مجمع البیان، بیروت، 1415 ق؛ طبری، تاریخ، به کوشش صدقی جمیل عطار، بیروت، 1415 ق؛ طوسی، محمد، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، قم، 1409 ق؛ عبدالباقی، محمدفؤاد، المعجم المفهرس، به کوشش حسین اعلمی، بیروت، 1420 ق؛ فخرالدین رازی، لوامع البینات، به کوشش محمد بدرالدین، مصر، 1396 ق؛ قرآن کریم؛ قرطبی، محمد، الجامع لاحکام القرآن، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی، بیروت، بی‌تا؛ قشیری، عبدالکریم، شرح اسماء اللٰه الحسنى، به کوشش احمد عبدالمنعم عبدالسلام حلوانی، بیروت، 1406 ق؛ کفعمی، ابراهیم، المصباح، بیروت، 1403 ق؛ مفضل ضبی، المفضلیات، به کوشش احمد محمد شاکر و عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1942 م؛ میبدی، احمد، کشف الاسرار، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، 1371 ش؛ نحاس، احمد، ‌معانی القرآن، به کوشش محمد علی صابونی، مکه، 1409 ق؛ نسفی، ابوالبرکات، مدارک التنزیل و حقائق التأویل (تفسیر)، به کوشش سید زکریا، ریاض، بی‌تا؛ نیز:

Baumgartner, W., «A Dictionary of the Aramaic Parts of the Old Testament in English and Germany», Lexicon in Veteris Testamenti libros (Part II), Leiden, 1985; Beeston, A. F. L. et al., Sabaic Dictionary, Louvain, 1982; Biella, J. C., Dictionary of Old South Arabic, Sabaean Dialect, Harvard, 1982; Biggs, R. D. et al., The Assyrian Dictionary, Chicago, 1999; Black, J. et al. (eds.), A Concise Dictionary of Akkadian, Wiesbaden, 2000; Brun, S. J., Dictionarium Syriaco-Latinum, Beirut, 1895; Chelhod, J., «Note sur l'emploi du mot Rabb dans le Coran», Arabica, 1958, vol. V; Costaz, L. J., Dictionnaire Syriaque-Français / Syriac-English Dictionary, Beirut, 2002; Dalman, G. H., Aramäisch-Neuhebräisches Wörterbuch zu Targum, Talmud und Midrasch, Frankfurt, 1901; Dillmann, A., Lexicon linguae Aethiopicae, Leipzig, 1865; Fitzmyer, J. A., To Advance the Gospel: New Testament Studies, Michigan / Cambridge, 1998; Gesenius, W., A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, tr. E. Robinson, ed. F. Brown, Oxford, 1939; Hartman, L. F. and S. D. Sperling, «God, Names of», Encyclopaedia Judaica, New York, 2007, vol. VII; Jastrow, M., A Dictionary of the Targumim, the Talmud Babli and Yerushalmi, and the Midrashic Literature, New York, 1903; Jeffery, A., The Foreign Vocabulary of the Qurʾān, Baroda, 1938; Koehler, L., «A Dictionary of the Hebrew Old Testament in English and German», Lexicon ... (Part I) (vide: Baumgartner); Leslau, W., Comparative Dictionary of Geʿez (Classical Ethiopic), Wiesbaden, 1991; Muss-Arnolt, W., A Concise Dictionary of the Assyrian Language, Berlin, 1905; Nöldeke, Th. et al., The History of the Qurʾān, ed. and tr. W. H. Behn, Leiden, 2013; Nulman, M., «Ribbono Shel Olam», The Encyclopedia of Jewish Prayer: The Ashkenazic and Sephardic Rites, New York, 1995; Olmo Lete, G. del and J. Sanmartin, A Dictionary of the Ugaritic Language in the Alphabetic Tradition, tr. W. G. E. Watson, Leiden, 2003; Payne Smith, J. (ed.), A Compendious Syriac Dictionary, Oxford, 1957; Robin, Ch. J. and S. Rijziger, «The Owner of the Sky, God of Israel in a New Jewish Ḥimyaritic Inscription Dating From the Fifth Century CE», Der Islam, 2018, vol. XCV(2); Vermeylen, J., «Name», Encyclopedia of Christian Theology, ed. J. Y. Lacoste, New York, 2005, vol. II; Vollandt, R., Arabic Versions of the Pentateuch: A Comparative Study of Jewish, Christian and Muslim Sources, Leiden, 2015; Wilson, R. D., «The Use of the Terms and in the Koran», The Moslem World, New York, 1966, vol. X.

محمدعلی خوانین‌زاده