رایت، ویلیام

رایْت، ویلیام (1830- 1889 م / 1246-1306 ق)، سامی‌شناس و استاد زبان عربی دانشگاه کیمبریج. او در شمال هندوستان به دنیا آمد. پدرش، کاپیتان الکساندر رایت (د 1854 م / 1270 ق)، افسر اسکاتلندی کمپانی هند شرقی بود، و مادرش (د 1857 م / 1273 ق)، دختر دنیل آنتونی اوربک، آخرین حاکم هلندی چنسوره واقع در بنگال، علاوه‌بر زبان فارسی با چند زبان دیگر آشنا بود و رایت را به پیگیری مطالعات زبان‌شناسی تشویق می‌کرد (بنالی، 708؛ روپر، npn.).
رایت پس از بازگشت پدرش به اسکاتلند و اقامت در سنت‌اندروز، و پس از گذراندن مراحل ابتدایی و متوسطه، در دانشگاه سنت‌اندروز به تحصیل ادامه داد و در 1849 م / 1265 ق از آن دانشگاه فارغ‌التحصیل شد. او برای تکمیل مطالعات زبان‌شناسی، رهسپار آلمان شد و یک سال در دانشگاه هاله زیر نظر خاورشناس معروف آلمانی، امیل رودیگر (1801-1874 م / 1216-1291 ق)، به پژوهش در زبانهای سامی و به‌ویژه عربی پرداخت و در همان زمان، با زبانهای فارسی، ترکی، سنسکریت و دیگر زبانهای شرقی آشنا شد (بنالی، 708-709؛ روپر، npn.).
رایت در حل مشکلات زبان‌شناختی، استعدادی شگرف از خود نشان می‌داد؛ ازهمین‌رو، رودیگر پیوسته از او به‌عنوان بهترین شاگردش یاد می‌کرد. در سالهای بعد، رایت از کارهای فرعی کناره گرفت و مطالعات خود را به زبانهای سامی محدود کرد (بنالی، 709).
رایت در سالهای 1851-1853 م / 1267- 1269 ق، از هاله به دانشگاه لیدن رفت و زیر نظر راینهارت دوزی (ه‍ م) وقت خود را صرف مطالعۀ نسخه‌های خطی عربی، و از آن میان، چندین نسخه را در زمینۀ ادبیات و زبان‌شناسی عربی تصحیح و چاپ کرد. نخستین آنها نسخه‌ای از سفرنامۀ ابن‌جبیر بود که هنگام انتشار آن تنها 22 سال داشت و یک سال بعد (1853 م / 1269 ق)، به‌سبب آن، از دانشگاه لیدن دکتری افتخاری دریافت کرد (نک‍ : بخش آثار).
رایت در کار پژوهش سخت هوشیار بود، جانب احتیاط را هرگز فرونمی‌گذارد، در حل مشکلات عاجز نبود و به یاری منابع بی‌شمار خود، متونی پدید آورد که هنوز پس از یک قرن و نیم قابل استنادند.
رایت سپس به اسکاتلند بازگشت و در آنجا با همکاری دوزی به کار تصحیح منتخباتی از آثار مَقَّری در خصوص مسلمانان اسپانیا پرداخت. او پس از آن پیوسته رئیس گروه عربی کالج لندن (1855-1856 م / 1271-1272 ق) و کالج ترینیتی در دابلین (1856-1861 م / 1272-1277 ق) بود (بنالی، 711؛ روپر، npn.).
در سال 1859 م / 1275 ق، رایت همسر اختیار کرد، اما صاحب فرزند نشد. در همین احوال، پیوسته به کتابخانۀ بادلیان در آکسفرد برای مطالعه و تصحیح نسخ خطی مراجعه می‌کرد، اما به‌سبب دخالتهای خصمانۀ دکتر پیوزی که به عقاید بدعت‌آمیز او بدگمان شده بود، نتوانست مناصبی چون ریاست کتابخانه و استادی زبان عربی را به دست آورد (همو، npn.)؛ درعوض، در 1861 م / 1277 ق، به‌عنوان دستیار موزه‌دار و سپس موزه‌دار (نسخه‌دار) در بخش شرقی دپارتمان نسخ خطی موزۀ بریتانیا استخدام شد تا مجموعۀ بزرگ نسخ خطی سریانی را فهرست کند (بنالی، همانجا؛ روپر، npn.؛ نیز نک‍ : بخش آثار). رایت در آنجا در خلال کار بر روی متون عربی، به تکمیل ویرایش الکامل مبرَّد (1864-1892 م / 1281- 1309 ق) نیز پرداخت و علاوه‌برآن، چند متن ادبی پراهمیت و مقدس را تصحیح و منتشر ساخت. او همچنین در 1877 م / 1294 ق، فهرستی از نسخه‌های خطی زبانهای باستانی حبشه تهیه کرد. افزون‌براین، وی به شناخت خطوط باستانی سامی و کتیبه‌خوانی اهتمامی جدی می‌ورزید تا بتواند برای انجمن خط‌شناسی (مجموعۀ شرقی، 1875-1883 م / 1292-1300 ق)، کلیشه‌های باارزش و نیز دیگر متون را به چاپ رساند.
در سال 1870 م / 1287 ق، رایت به‌عنوان استاد کرسی زبان عربی «سر تامس ادمز» در دانشگاه کیمبریج منصوب شد و تا زمان مرگ در این مقام باقی ماند. سخنرانیهای او (1890 م / 1307 ق) دربارۀ دستور تطبیقی زبانهای سامی در انگلستان، خلاقانه، بی‌سابقه و نشان‌دهندۀ دستاوردهای مهم علمی وی بود که همچنان به‌عنوان یک مأخذ مهم در این زمینه مورد استفاده قرار می‌گیرد (بنالی، همانجا؛ روپر، npn.؛ نیز نک‍ : بخش آثار). رایت در مقام استاد دانشگاه، هم بر روی همکاران دانشگاهی تأثیرگذار بود و هم در پرورش دانشجویان ممتاز نقشی ارزنده داشت. کتابخانۀ دانشگاه کیمبریج با کمک او توانست از یک مجموعۀ خوب از نسخ خطی هندی و تبتی در نپال ــ که با همکاری برادرش دکتـر دنیل رایت (1833-1902 م / 1249-1320 ق) فراهم شده بود ــ و نیز فهرستی از دست‌نوشته‌های سریانی (1901 م / 1319 ق) بهره‌مند شود (بنالی، همانجا؛ روپر، npn.).
رایت در میان همکاران پژوهشگرش در خارج از کشور نیز از شهرت خوبی برخوردار بود. از جملۀ نشانه‌های این شهرت، عضویت او در کالج فرانسه و آکادمی سلطنتی سن‌پترزبورگ بود (همو، npn.).
رایت از فعال‌ترین و برجسته‌ترین سامی‌شناسان روزگار خود بود و در تدارک چند اثر مهم با هم‌عصرانش، ازجمله دوزی، پین اسمیث و نویباوئر همکاری کرد. یادداشتهای لغوی او، البته به‌جز آنچه از مشارکتهایش با دوزی در «ذیل قوامیس عربی» در دست است، هیچ‌گاه منتشر نشد (بنالی، 712؛ دوزی، I / xiii). وی همچنین در بازبینی نسخۀ انگلیسی کتاب مقدس همکاری داشت. رایت با همکاران پژوهشگر اروپایی خود، به‌ویژه در آلمان و هلند، مکاتبات گسترده‌ای داشت. او در کارهای علمی منتقدی سخت‌گیر بود؛ بااین‌همه، به مهربانی و دوستی صادقانه شهرت داشت. ازلحاظ سیاسی، رایت یک محافظه‌کار و مخالف لیبرالیسم گلَدستن، و به‌ویژه مخالف خودمختاری ایرلند به شمار می‌رفت و سخت حامی آلمان، و ضد فرانسه بود. آخرین گزارشها از زندگی او نشان از آن دارد که وی مردی عصبی‌مزاج و حساس بود و در سراسر زندگی از بیماری رنج می‌برد. رایت سرانجام بر اثر کم‌خونی شدید، در 59سالگی، در 22 مۀ ‌1889 م / 21 رمضان 1306 ق، در منزل خود در کیمبریج درگذشت و در کلیسای جامع سنت‌اندروز اسکاتلند به خاک سپرده شد (روپر، npn.).

آثـار

 عمدۀ آثار رایت، از تصحیح و ترجمه گرفته تا جمع‌آوری و فهرست‌نویسی، در حوزۀ زبانی عربی و سریانی قرار دارد. ما در اینجا کوشیده‌ایم فهرستی کامل از این آثار را براساس تاریخ نشر ارائه کنیم:
1. انتشار متن کامل و ترجمۀ رحلۀ ابن‌جبیر با عنوان «سفرهای ابن‌جبیر» (لیدن، 1852 م).
2. انتشار بخشی از کتاب نفح الطیب مقری، با عنوان «جُنگ تاریخی و ادبی عربهای اسپانیا»، با همکاری راینهارت دوزی، گوستاو دوگا و لودلف کرل (لیدن، 1855-1861 م).
3. انتشار «کتاب یونس»، در 4 نسخۀ کلدانی، سریانی، حبشی و عربی، که رایت بر آن مقدمه‌ای نوشت و در پایان هر نسخه معادل انگلیسی واژگان متن را ارائه داد. این کتاب نخستین‌بار در لندن (1857 م) منتشر شد.
4. «دستور زبان عربی» (در دو مجلد): این کتاب مشهور که میان سالهای 1859-1970 م چندین بار منتشر شد، درحقیقت ترجمۀ «دستور زبان عربی» کارل پاول کاسپاری (1814-1892 م / 1229- 1309 ق)، استاد دانشگاه اسلو، است. این کتاب، به‌عنوان «راهنمایی برای دستور دشوار زبان عربی»، از فرجامی نیک برخوردار شد و اقبالی عام یافت. در چاپ دوم (1874 م)، رایت همۀ فصلهای کتاب را با استفاده از منابع قدیم و جدید نحو عربی، مانند الفیۀ ابن‌مالک، شرح ابن‌عقیل، المفصّل زمخشری، لامیة الافعال ابن‌مالک ــ با شرح بدرالدین ــ ، مصباح الطالب فی بحث المطالب جرمانوس فَرْحات و فصل الخطاب ناصیف یازجی، کاملاً بازنگری کرد و گسترش داد. در‌حقیقت می‌توان گفت رایت، به‌جز در مورد یادداشتهای کاسپاری در خصوص تطبیق قواعد عربی با دیگر زبانهای سامی، کار جدیدی ارائه کرده است (نک‍ : رایت، I / v, vi). بااین‌همه، او همچنان متواضعانه در صفحۀ اول، عبارتِ «ترجمه از متن آلمانی کاسپاری» را آورده است.
نمونه‌ها و شواهدی که برای بیان قواعد زبان عربی در این کتاب آمده است، نشان می‌دهد تا چه اندازه مؤلف به منابع مراجعه کرده، و همۀ آنها را با دقت و موشکافی مورد مطالعه قرار داده است. به بیان دیگر این کتاب می‌تواند مأخذی مطمئن و استوار برای پیچیده‌ترین قوانین زبان عربی باشد.
5. جُرْزَة الحاطب و تحفة الطالب (لیدن، 1859 م)، شامل چند رسالۀ عربی، که از میان دست‌نوشته‌های موجود در کتابخانۀ دانشگاه لیدن توسط رایت گردآوری، تصحیح و منتشر شده است. این رساله‌ها عبارت‌اند از: کتاب صفة السَّرْج و اللِّجام اثر ابن‌درید؛ کتاب صفة السحاب و الغَیْث و اخبار الرُّوّاد و ما حَمِدوا مِن الکَلَأ تألیف همو؛ کتاب تلقیب القوافی و تلقیب حرکاتها تألیف ابن‌کیسان؛ دیوان شعر طَهْمان بن عمرو الکلابی گردآوردۀ سُکَّری؛ مقطّعات مَراثٍ لبعض العرب به روایت از منابع کهن‌تر.
6. تصحیح و انتشار کتاب الکامل مبرَّد (در دو مجلد)، براساس چند نسخۀ خطی، به همراه شرح و نمایه‌های دقیق و مفصل، و با مقدمۀ دخویه (لایپزیگ، 1864-1892 م).
7. «نقش ادبیات جعلی (آپوکریفا) در عهد جدید»، که از نسخه‌های خطی سریانی موزۀ بریتانیا جمع‌آوری، تصحیح و به انگلیسی ترجمه، و یادداشتهایی بر آن افزوده شده است (لندن، 1865 م). البته ترجمۀ «نامۀ پیلاطس به هرود» نیز در همین مجموعه قرار دارد.
8. «درگذشت حضرت مریم»، برگرفته از دو نسخۀ خطی سریانی موجود در موزۀ بریتانیا که به انگلیسی ترجمه شده است. این اثر کم‌حجم نخست در «مجلۀ ادبیات مقدس و نوشته‌های انجیلی» (XII / 417-448، ژانویۀ 1865) منتشر، و سپس به‌صورت مستقل (لندن، 1865 م) تجدید چاپ شد.
9. «موعظه‌های اخلاقی افراهات (فرهاد)، دانای پارسی»: رایت این اثر را که برگرفته از چند نسخۀ خطی سریانی موجود در موزۀ بریتانیا ست، تصحیح، و به انگلیسی ترجمه کرده است (لندن، 1869 م).
10. «کتاب قرائت عربی» (لندن، 1870 م)، که چاپش ناقص ماند.
11. فهرست نسخه‌های خطی سریانی موزۀ بریتانیا (لندن، 1870-1872 م).
12. «اعمال دروغین رسولان» (لندن، 1871 م)، در دو مجلد؛ جلد اول تصحیح متن سریانی، و جلد دوم ترجمۀ انگلیسی آن است.
13. تصحیح و انتشار نسخۀ خطی «بخشهایی از دستور زبان سریانی»، نوشتۀ اسقف رُها و نویسندۀ مشهور سریانی، یعقوب اِدِسایی (رُهاوی)، موجود در موزۀ بریتانیا و کتابخانۀ بادلیان (لندن، 1871 م).
14. انتشار «بخشهایی از انجیل کیورتنی» به زبان سریانی، که نخست توسط ویلیام کیورتن، خاورشناس انگلیسی، بدون ترجمه و تصحیح انتقادی نشر یافته بود (لندن، 1872 م). «انجیل کیورتنی» بقایای روایتی بسیار کهن از اناجیل چهارگانه است که پس از مرگ کیورتن به این نام خوانده شد.
15. تصحیح «بخشهایی از موعظه‌های سیریل اسکندریه در انجیل لوقا»، از روی نسخۀ خطی نیترین (لندن، 1874 م).
16. «فهرست دست‌نوشته‌های حبشی موزۀ بریتانیا»، که از 1847 م به بعد گردآوری شده است (لندن، 1877 م).
17. «وقایع‌نامۀ یسوع ستون‌نشین»، یکی از نوشته‌های مهم به زبان سریانی است که دربارۀ جنگ میان ایران و روم طی سالهای 502-506 م تألیف شده، و رایت آن را به زبان انگلیسی ترجمه، و یادداشتهایی بر آن نگاشته است (کیمبریج، 1882 م).
18. تصحیح و انتشار ترجمۀ سریانی کلیله و دمنه: در قرن 10 یا 11 م / 4 یا 5 ق، کشیشی سریانی نسخۀ عربی ابن‌مقفع را به زبان سریانی ترجمه کرد (نک‍ : EI2، ذیل کلیله و دمنه). این همان نسخه‏ای است که رایت در کتابخانۀ کالج ترینیتی دابلین یافت و منتشر کرد (لندن، 1884 م).
19. تصحیح متن سریانی باقی‌مانده از ایگناتیوس مقدس، که در بخش دوم مجموعۀ «آباء روحانی»  منتشر شده است (لندن، 1885 و 1889 م).
20. «برخی مزامیر پراکنده به سریانی»، عنوان مقاله‌ای است که در مجلۀ «مقالات جامعۀ باستان‌شناسی کتاب مقدس» منتشر شده است.
21. «سنگ‌قبرهای کوفی در موزۀ بریتانیا»، عنوان مقاله‌ای است که در مجلۀ «مقالات جامعۀ باستان‌شناسی کتاب مقدس» منتشر شده است. این مقاله گزارشی است از سنگ‌قبرهای یک مقبرۀ ویران در صعید مصر که به موزۀ بریتانیا سپرده شده است.

22. «تاریخ مختصر ادبیات سریانی»، که نخست به‌عنوان مقاله‌ای دانشنامه‌ای، در جلد 22 بریتانیکا (1887 م) به طبع رسید و پس از مرگ رایت، به‌شکل کتاب در لندن منتشر شد (1894 م). مواد این کتاب از منابع گوناگون گردآوری شده، اما بیشتر آنها مأخوذ از آثار ابن‌عبری (ه‍ م) است.
23. «سخنرانیهایی دربارۀ دستور تطبیقی زبانهای سامی»، که توسط دانشگاه کیمبریج و با مقدمۀ ویلیام رابرتسن اسمیث نشر یافت (1890 م).
24. تصحیح و انتشار «تاریخ کلیسا اثر اوسبیوس به زبان سریانی»، با همکاری نورمن مک‌لین، عضو کالج مسیح، براساس نسخۀ خطی سن‌پترزبورگ (کیمبریج، 1898 م).
25. «فهرست دست‌نوشته‌های سریانی موجود در کتابخانۀ دانشگاه کیمبریج» (در دو مجلد)، با مقدمه و پیوستهای استنلی آرثر کوک (انتشارات دانشگاه کیمبریج، 1901 م).

مآخذ

Benaly, R. L., «Obituary Notice», JRAS, 1889, vol. XXI; Dozy, R., Supplément aux dictionnaires arabes, Beirut, 1981; EI2; Roper, G. J., «Wright, William», Oxford Dictionary of National Biography, www.oxforddnb.com / view / article / 30069?docPos=9; Wright, W., A Grammar of the Arabic Language, Cambridge, 1991.

بابک فرزانه