راهنمای کتاب

راهْنَمایِ کِتاب، از نشریات پیشرو در تاریخ فرهنگ معاصر ایران.
این نشریه شامل مقالاتی در زمینۀ زبان و ادبیات فارسی، هویت و تاریخ ایرانی، مطالعات ایران‌شناسی، نقد کتاب و اخبار نشر، معرفی خاورشناسان، و گاه ترجمۀ برخی از آثار آنان بود. راهنمای کتاب در فاصلۀ سالهای 1337-1357 ش، در تهران منتشر می‌شد و مسئولان آن عبارت بودند از: احسان یارشاطر، صاحب امتیاز؛ ایرج افشار، مدیر؛ و در شماره‌های گوناگون و در طی سالهای ناپیوسته، مصطفى مقربی، قمر آریان، جعفر شعار، و محمد روشن، به‌عنوان سردبیر (نک‍ : راهنما ... ، 1338 ش، س 2، شم‍ 1؛ 1342 ش، س 6، شم‍ 6-7؛ 1345 ش، س 9، شم‍ 1؛ 1349 ش، س 13، شم‍ 8- 9).
راهنمای کتاب نشریۀ انجمن کتاب بود، و هدف از انتشار آن، چنان‌که در «سرآغاز» مجله، در شمارۀ نخست آمده، کمک به دوستداران دانش و فرهنگ برای یافتن آثار مطلوب، کوشش برای اصلاح تدریجی آثاری که در ایران منتشر خواهد شد، و نیز گشودن راه نقد درست و بی‌طرفانۀ کتاب بوده است (1337 ش، س 1، شم‍ 1، ص 1-2؛ یارشاطر، 117).
هرچند این مجله در طول انتشار خود، نشان داد که عمدتاً به تاریخ قاجاریه، شرح‌حال مشاهیر، کتاب‌شناسی و نسخه‌های خطی، مسائل عمومی فرهنگ ایران، و نیز نقد و معرفی کتاب گرایش دارد، گردانندگانش اعتلای زبان و ادبیات فارسی، نقد و توصیف کتابهای مهم به زبان فارسی، معرفی آثار خارجی دربارۀ ایران، تدوین فهرست جامع در معرفی کتابهای منتشرشده در ایران و تهیۀ منابع لازم برای تحقیق در حوزۀ فرهنگ و ادبیات ایران را از نظر دور نمی‌داشتند. مسئولان این مجله معتقد بودند که در مقاله‌های نقد کتاب، در حد انصاف و به دور از هرگونه غرض، لیکن بی‌پروا، کتابها را نقد کنند، نکات مثبت و منفی آنها را برشمارند و مقولۀ نقد کتاب را از مجامله و تعارف برکنار دارند (افشار، 180-182؛ یارشاطر، 118).
در شمارۀ نخست راهنمای کتاب، گروهی با عنوان «هیئت راهنما»، با عضویت احمد آرام، مهدی بیانی، احمد بیرشک، محمدعلی جمال‌زاده، محمود صناعی، غلامحسین مصاحب، سعید نفیسی، یحیى مهدوی، محسن هشترودی و برخی دیگر از فرهیختگان آن روزگار، در انتشار مجله همکاری داشتند و نام‌بردارترین دانشمندان و نویسندگان آن روزگار چون حسن تقی‌زاده، محمود صناعی، محسن صبا، حافظ فرمانفرماییان، و نیز محمدعلی جمال‌زاده و جز آن از نویسندگان این مجله بودند (نک‍ : 1337 ش، س 1، شم‍ 1-4).
این نشریه تا شمارۀ دوم، سال دوم (شهریور 1338)، هر 3 ماه یک بار منتشر می‌شد و از شمارۀ دوم، سال دوم (شهریور 1338) تا پایان انتشار، هر دو ماه یک بار منتشر شد. با وجود تغییراتی اندک در ساختار و محتوای مجله، ازجمله، توجه به ادبیات معاصر ایران، اعم از نمایشنامه، داستان و شعر، و نیز شناساندن نسخه‌های خطی و نادر، سیاست و مشی کلی متولیان آن تا پایان نشر، تقریباً تثبیت شده بود.
در هر شماره از این مجله نیز معمولاً سرمقاله‌ای در موضوع رایج‌ترین پرسش یا ماجرا یا معضل اجتماعی و فرهنگی، و یا گاه طرح دیدگاهی بدیع، با منطق استوار و بیان روشن و نثر فارسی فاخر و ادیبانه، به قلم اندیشمندان فاضل آن روزگار، همچون احسان یارشاطر، محمود صناعی، ایرج افشار، محمدعلی اسلامی ندوشن و جز آنها گنجانده می‌شد.
در سراسر دورۀ 21ساله، پیکرۀ اصلی و دائم این مجله، بخش «انتقاد کتاب» بود؛ اما به‌مقتضای مطالب و صوابدید اولیای مجله، دیگر بخشها گاه تغییراتی داشت؛ مانند «یادداشتها و نامه‌ها»، «نظرآزمایی»، «هنر و فرهنگ معاصر ایران»، «مؤلفین معاصر و آثار آنها»، «عکسهای تاریخی و دیدنی»، «یادنامه‌ها ... »، «آراء و عقاید»، و جز آن، که ناپیوسته در بعضی از شماره‌ها ضمیمه شده است (برای آگاهی بیشتر، نک‍ : 1337 ش، س 1، شم‍ 3؛ 1338 ش، س 2، شم‍ 3؛ 1340 ش، س 4، شم‍ 10؛ 1342 ش، س 6، شم‍ 1-2، نیز 4-5؛ 1343 ش، س 7، شم‍ 1).
از شمارۀ دوم، سال سوم (تیر 1339) به بعد، امور انتشار هر یک از مقالات در زمینۀ املا و انشا، نسخه‌های خطی، کتابهای ادبیات معاصر ایران، علمی و خارجی، و ادبیات اروپایی، و آثار تازه، به تفکیک موضوع، زیر نظر مجتبى مینوی، سعید نفیسی، سیروس پرهام، حافظ فرمانفرماییان، احمد آرام، جمشید بهنام، غلامعلی سیار و ایرج افشار بود. همچنین از شمارۀ اول، سال هفتم (پاییز 1343 ش)، طرح جلد مجله تغییرکرد، نام «اعضای هیئت راهنمایان» از صفحۀ شناسنامۀ مجله حذف، و عنوان فرعی «مجلۀ زبان و ادبیات فارسی و تحقیقات ایران‌شناسی و انتقاد کتاب» بر روی جلد افزوده شد.
آخرین شمارۀ مجله (شم‍ 8-12) در آبان و اسفند 1357 منتشر گردید که مشتمل بر این بخشها بود: تحقیقات، انتقاد کتاب، کتابهای خارجی، نسخه‌های خطی، پاسخ‌نامه، اسناد و مدارک قدیم، منتخبات، نامه‌ها، اخبار، و معرفی کتابهای تازه.
راهنمای کتاب با همت و پسند خاطر ایرج افشار منتشر می‌شد و سبک و طرز و سیاق او را در روزنامه‌نگاری داشت؛ طرزی تاریخی و به دور از شگردهای رسانه‌ای و پرهیز از ظاهرآرایی و نقش‌پردازیهای صفحه‌پرکن، با احترام به سلیقۀ خوانندگان واقعی مجله، که در نوع انتخاب حروف غیرچشم‌آزار این احترام متجلی می‌شد (یارشاطر، 118؛ قاسمی، 223). دورۀ کامل مجلۀ راهنمای کتاب در 1388 ش، با مقدمه‌ای به قلم ایرج افشار در تهران بازچاپ شد.

مآخذ

افشار، ایرج، «چند تازگی»، راهنمای کتاب، تهران، 1338 ش، س 2، شم‍ 2؛ راهنمای کتاب، تهران، 1337-1357 ش، شماره‌های مختلف؛ قاسمی، فرید، «مکتب مطبوعاتی افشار»، مهرنامه، تهران، 1390 ش، س 2، شم‍ 11؛ یارشاطر، احسان، «رثاء بزرگ‌مرد فرهنگ ایران»، بخارا، تهران، 1390 ش، س 4، شم‍ 81.

فرهاد طاهری