دیرالعاقول

دِیْرُالْعاقول، شهری کهن در شرق رود دجله، بر سر راه بغداد و واسط، و نیز نام جنگی میان یعقوب لیث صفاری و المعتمد، خلیفۀ عباسی.
معنی نام دیرالعاقول به‌درستی مشخص نیست. برخی معنی واژۀ عـاقول را در زبان عربی، «پیچ‌و‌خم رودخانه» (نک‍ : لسترینج، 34)، و برخی دیگر آن را برگرفته از واژۀ «آکولا» در زبان آرامی، به معنـای «دوشاخه‌شده» یا «دوشقه»، دانسته‌اند (نک‍ : EI2, II / 196). در‌هرحال، نام دیرالعاقول به وضعیت ظاهری مسیر دجله در آن محل دلالت می‌کند. در این محل مسیحیان دیری داشته‌اند و در حوالی آن دیر، شهری برپا شده بود که در منابع دورۀ اسلامی از آن با نام «دیرالعاقول» یاد شده است.
این شهر در تقسیمات اداری در نخستین سده‌های اسلامی، از مهم‌ترین شهرهای کورۀ نهروان میانه به شمار می‌رفته است (ابن‌رسته، 186؛ مقدسی، 122؛ یاقوت، 2 / 676). حمدالله مستوفی بنیاد این شهر را به خسرو انوشیروان (سل‍ 531- 579 م) نسبت داده است (ص 41). دیرالعاقول در روزگار ساسانیان شهری آباد، و مسکن اشراف و دهقانان بوده است (نک‍ : یعقوبی، 321).
به گزارش جغرافیانویسان سده‌های نخستین اسلامی، دیرالعاقول شهری بزرگ و آباد بر جانب شرقی رود دجله، و در فاصلۀ 15فرسنگی از بغداد، بر سر راه بغداد به واسط جای داشته است (ابن‌رسته، همانجا؛ حدود ... ، 151؛ یاقوت، همانجا).
بر کنار رود دجله، در حوالی دیرالعاقول باجگاههایی برپا بوده است و مأمورانی در آنجا به آمدوشد قایقها نظارت داشته‌اند (ابن‌رسته، همانجا). به نوشتۀ مقدسی، در سدۀ 4 ق / 10 م، بر کرانۀ رود دجله، در حوالی واسط، شهری از دیرالعاقول بزرگ‌تر و آبادتر نبوده است. این شهر دارای مسجد جامع و بازاری پررونق و تودرتو بوده است (همانجا).
در فاصله‌ای اندک در شمال دیرالعاقول، بر جانب خاوری دجله، شهر «سِیب» معروف به «سِیب بنی‌قوما» جای داشت (ابن‌رسته، همانجا) و با اندک مسافتی در جنوب آن، دیر قُنا یا قُنّه معروف به دیر «مرماری» واقع بود (شابشتی، 265). به گزارش یاقوت، در سدۀ 7 ق / 13 م، به‌سبب تغییر مسیر رود دجله در آن روزگار، دیرالعاقول یک میل از دجله فاصله داشته، و در وسط بیابان واقع بوده است (همانجا). گویا با تغییر مسیر دجله، از رونق این شهر کاسته شده است، چنان‌که ابوالفدا در سدۀ 8 ق / 14 م، از آن به‌عنوان شهری کوچک یاد کرده است (ص 295). در همین سده حمداللٰه مستوفی نیز آن را شهری کوچک با نخلستانها و هوایی متعفن وصف کرده است (همانجا). گویا از آن پس، دیرالعاقول رو به ویرانی نهاده باشد.
دیرالعاقول به‌دلیل نبردی که در 262 ق / 876 م در آنجا به وقوع پیوست، در تاریخ شهرت یافت (طبری، 9 / 517). این جنگ در محلی به نام اصطربند (اِضطربد / استربند) که در فاصلۀ بین سیب بنی‌قوما و دیرالعاقول قرار داشت، میان سپاهیان یعقوب لیث صفاری با لشکریان المعتمد، خلیفۀ عباسی، به فرماندهی الموفق، برادر کوچک خلیفه، روی داد (همانجا). این محل به‌سبب وجود نخلستانهای فراوان و نهرهای پرشماری که به‌طور طبیعی یا مصنوعی برای آبیاری نخلستانها ایجاد شده بود، منطقۀ مناسبی برای آرایش و تحرک سپاه بزرگ یعقوب نبود؛ در آغاز جنگ، فتح با یعقوب بود، اما چون سپاهیان خلیفه آب دجله را بر روی لشکر یعقوب گشودند، سپاه یعقوب باوجود دلاوری و شجاعت، شکستی سخت خورد و عقب‌نشینی کـرد (مسعـودی، 4 / 112-113؛ گردیزی، 141؛ نیز نک‍ : اقبال، 198؛ شجاعی، 171؛ اقتداری، 161؛ ایرانیکا، VII / 170).
امروزه ویرانه‌های دیرالعاقول در نزدیکی شهر عزیزیه در عراق با نام «الدیر» برجا مانده است.

مآخذ

ابن‌رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، به کوشش دخویه، لیدن، 1309 ق / 1891 م؛ ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840 م؛ اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مغول، تهران، [1346 ش]؛ اقتداری، احمد، «تحقیقی دربارۀ محل گور یعقوب لیث صفاری»، مجموعۀ مقالات پنجمین کنگرۀ تحقیقات ایرانی، به کوشش مرتضى تیموری، اصفهان، 1354 ش، ج 1؛ حدود العالم، به کوشش مینورسکی، کابل، 1342 ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش لسترینج، لیدن، 1333 ق / 1915 م؛ شابشتی، علی، الدّیارات، به کوشش کورکیس عواد، بغداد، 1386 ق / 1966 م؛ شجاعی صائین، علی، تاریخ تکوین دولت صفاری، تهران، 1376 ش؛ طبری، تاریخ؛ گردیزی، عبدالحی، زین الاخبار (تاریخ)، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1347 ش؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، 1385 ق / 1965 م؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906 م؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، «البلدان»، همراه الاعلاق النفسیه (نک‍ : هم‍ ، ابن‌رسته)؛ نیز:

EI2; Iranica ; Le Strange, G., The Lands of the Eastern Caliphate, London, 1966.

سیما صفری