دیر

دَیِّر، شهرستان و شهری بندری در استان بوشهر.
شهرستان: این شهرستان با حدود 157‘2 کمـ2 مساحت، از شمال به شهرستان دشتی، از غرب و جنوب غربی به خلیج فارس، و از شرق و جنوب شرقی به شهرستانهای جم و کنگان محدود است (رستگار، 147، 148؛ اطلس ... ، 91). دیر تا 5 / 3 / 1359 ش بخشی از شهرستان کنگان به شمار می‌رفت، اما در این تاریخ به‌موجب تصویب‌نامه‌ای، از کنگان منتزع، و به شهرستان تبدیل شد (فریدی، 2 / 104). براساس قانون تقسیمات کشوری در 1395 ش شهرستان دیر به مرکزیت بندر دیر مشتمل بر 3 بخش به نامهای بردخون، مرکزی و آبدان، 4 دهستان و 5 شهر به نامهای بندر دیر، بـردستـان، دوراهک، آبـدان و بردخـون است («درگـاه ... »، بش‍ ؛ رستگار، 206-216، 234-235).
اراضی پست ساحلی شهرستان دیر از خور بردستان (حدفاصل شهرستان کنگان) تا خور زیارت (حدفاصل شهرستان دشتی) کشیده شده است ( نقشه ... ). ناهمواریهای این شهرستان دنبالۀ رشته‌کوههای زاگرس‌اند و ارتفاعاتی نه‌چندان بلند در آنجا به چشم می‌خورد که بلندترین آنها قلۀ نمک با ارتفاع 370‘1 متر در 42کیلومتری شهر بندری دیر جای دارد (رستگار، 150؛ فرهنگ ... ، 3 / 409). رودخانۀ مُند در حوضۀ آبریز خلیج فارس از منطقۀ زیررود بردخون می‌گذرد و به خلیج فارس می‌ریزد. رودخانه‌های فصلی آبدان، الی (اولی) و بردستان از دیگر رودهای شهرستان دیر هستند (افشین، 1 / 433-434؛ جعفری، 451-452؛ رستگار، 156- 158).
آب‌وهوای دیر در بیشتر اوقات سال گرم‌ومرطوب و گاهی گرم‌وخشک است (همو، 162). منطقۀ حفاظت‌شدۀ «مُند» که زیستگاه اصلی آهو به شمار می‌رود، در بخش بردخون واقع شده است. در مرز غربی این منطقه و در حاشیۀ سواحل خلیج فارس جزایر چهارگانۀ شهرستان دیر به نامهای ام‌سیله، جبرین، نخیلو و ام‌الکرم واقع شده‌اند. این جزیره‌های فاقد سکنه، جزو منطقۀ حفاظت‌شده و زیستگاه باارزشی برای تخم‌گذاری پرندگان و لاک‌پشتهای دریایی است (همو، 173 بب‍ ؛ جغرافیا ... ، 203 بب‍‌ ).
اقتصاد شهرستان دیر از گذشته برپایۀ ماهیگیری و کشاورزی استوار بود و امروزه یکی از مهم‌ترین بندرهای صیادی ایران در سواحل دیر برپا ست. گوجه‌فرنگی، گندم و جو، هندوانه و خربزه و مرکبات از محصولات کشاورزی آنجا ست؛ آب کشاورزی نیز از رودهای فصلی، چشمه و قنات و چاههای عمیق و نیمه‌عمیق تأمین می‌شود (رستگار، 156، 217-223). میدان گازی پارس جنوبی محاذی سواحل شهرستان دیر است.
به‌جز گویش دشتیانی و آبدانی، اغلب مردم شهرستان دیر به گویش بردستانی سخن می‌گویند. بسیاری از زبان‌شناسان آن را یکی از گویشهای تابع زبان لری می‌دانند. لغات عربی، هندی، زنگباری و حبشی نیز در این گویش به چشم می‌خورد. زبان عربی رایج در سواحل پس‌کرانه‌ای خلیج فارس در شهرها و روستاهای آن رواج دارد (همو، 334).
در سرشماری رسمی سال 1395 ش جمعیت شهرستان دیر 612‘60 تن بوده است («درگاه»، بش‍‌ ).

شهر

شهر بندری دیر مرکز شهرستان، با 083‘24 تن جمعیت (1395 ش) (همان) در حدود 208کیلومتری شهر بوشهر و در°51 و 56 طول شرقی و °27 و ´50 عرض شمالی در ارتفاع نسبی 39متری از سطح دریا واقع شده است (پاپلی، 270؛ رستگار، 147؛ بحرینی‌نژاد، 2 / 60) و از اسکله‌های اصلی این بندر ماهی و میگو صادر می‌شود (همو، 2 / 56).
گرچه نام دیر در منابع دورۀ قاجار به‌بعد دیده می‌شود (کازرونی، 72؛ فسایی، 2 / 1338؛ سدیدالسلطنه، 459-460)، اما چنین به نظر می‌رسد که منطقه‌ای با این نام پیش از آن هم وجود داشته و در آن دوره دارای رونق بیشتری بوده است. به نوشتۀ برخی از پژوهشگران، گروهی از منطقه‌ای با نام دیر واقع در جزیرۀ بحرین به آنجا مهاجرت کردند؛ برخی گزارشها ایجاد شهر بندری دیر را به‌سبب مهاجرت این گروه دانسته، و حتى وجه‌تسمیۀ دیر را به این موضوع نسبت داده‌اند (رستگار، 26؛ بحرینی‌نژاد، 2 / 83-84؛ لاریمر، VII / 361-362).
وجود نواحی‌ای چون بتون، بی‌خاتی (بی‌بی خاتون) و بتانه (بطانه) در این منطقه که به اعتقاد اقتداری با نام بتنه در روزگار ساسانیان در نزدیکی ساحل شرقی فرات قرابت داشته است (نک‍ : ص 265 بب‍ ، 320؛ نیز کریستن‌سن، 122؛ رستگار، 28-33؛ دهقان، 93-94) و وجود تپه‌های باستانی، تل برجو (شبیه آتشگاه)، تل سوزو، قلعه‌گنوی و گورستان و قلعه‌ای در بردستان حکایت از آبادانی این ناحیه در روزگار پیش از اسلام حداقل تا دورۀ ساسانیان دارد (اقتداری، رستگار، همانجاها؛ حمیدی، 136-137). برخی از پژوهشگران معتقدند دوران آبادی این نواحی پیش از آبادانی سیراف آغاز شده، و پیش از آن هم از میان رفته است (نک‍ : اقتداری، 262-263).
گفتنی است بندر نجیرم را نیز که در سده‌های نخستین اسلامی از آن نام برده شده (اصطخری، 105، 106؛ حدود ... ، 132؛ ابن‌حوقل، 262؛ مقدسی، 422؛ ابن‌بلخی، 140)، منطبق با بندر دیر یا در حوالی آن دانسته‌اند (شوارتس، 96؛ اقتداری، 260؛ نیز نک‍ : دنبالۀ مقاله). برخی از پژوهشگران نجیرم را همان بندر باستانی بتانه می‌دانند (اسماعیلی، 129-130). نجیرم در آن روزگار بندری واقع در باختر سیراف در دهانۀ رود سَکان (مند)، ابتدای سیف مظفر (همانجا؛ لسترینج، 259؛ دهقان، 93)، در منتهاالیه راهی بوده که از سیراف به آنجا می‌رسیده است (نک‍ : ابن‌بلخی، 163؛ سمسار، 225؛ اقتداری، 436-437). سیف (کناره، ساحل) مظفر در آن دوره از سیفهای سه‌گانۀ کورۀ اردشیر بوده است. این سیفها عبارت بودند از: سیف عماره (در خاور سیراف)، سیف زهیر (در حوالی سیراف، مطابق با بندر طاهری کنونی) و سیف مظفر (در باختر سیراف و شمال نجیرم) (نک‍ : سمسار، 19؛ لسترینج، 256-257؛ اقتداری، 260- 263). گویا سیف مظفر در سدۀ 8 ق / 14 م، تقریباً با ناحیۀ ماندستان مطابقت داشته است (همو، 260؛ دربارۀ ماندستان، نک‍ : حمدالله، 119).
در منابع روزگار زندیه نام دیر به چشم نمی‌خورد، و به نظر می‌رسد منطقه‌ای که امروزه دیر را هم در بر گرفته، در آن روزگار بسیار نابسامان بوده است، چرا که در جریان درگیریهای کریم خان با میر مهنا همۀ حکام از بندر ریگ تا خورموج و از آنجا تا بردستان و کنگان از پرداخت مالیات سر باز زده بودند (نیبور، 173؛ نیز موسوی، 161-166). نیبور سیاح آلمانی که در دورۀ زندیه از بوشهر و کرانه‌های آن سوی خلیج فارس دیدار کرده، به ساحل بردستان، کوهپـایه‌های اطراف آن و همچنین جزیره‌های آن ــ کـه در موقع جزر دریا دیده نمی‌شده و در نقشه‌های دریایی آن دوران هم ترسیم نشده بوده ــ اشاره کرده و آن را خطرنـاک‌ترین بخش سفر خـود دانسته است (ص 32-33).
دیر در اوایل دورۀ قاجار قریه‌ای با 4 برج در کنار دریا و 50-60 خانه از چوب نخل معرفی شده است (کازرونی، همانجا). به نظر می‌رسد این قریه در روزگار ناصرالدین شاه رونق بیشتری یافته باشد؛ چرا که به نوشتۀ فسایی در آن دوره بندر دیر مرکز و حاکم‌نشین ناحیۀ بردستان دشتی از بلوک دشتستان بوده که تا پیش از آن قصبۀ این ناحیه، قریۀ بردستان بوده است (2 / 1338؛ قس: خورموجی، 92، که دیر را از بلوک دشتی معرفی کرده است). بندر دیر به‌تدریج با رواج کشاورزی، ماهیگیری و تجارت رونق یافت، چنان‌که در اواخر سدۀ 13 ق / 19 م جمعیت آن حدود 500‘5 تن گزارش شده که شامل طایفۀ آل‌نسور (گروهی از اعراب که گویا در سده‌های نخستین اسلامی از عمان به نواحی کنگان مهاجرت کردند، نک‍ : فسایی، 2 / 1616؛ وثوقی، 91)، بازرگانان بحرینی و گروهی از یهودیان بوده است (لاریمر، VII / 361-362).
پس از جنگ جهانی اول و مداخلۀ مستقیم انگلستان در امور اقتصادی و سیاسی خلیج فارس و پس‌کرانه‌های آن، بندر دیر رو به افول نهاد و از شمار باشندگان آن کاسته شد؛ آن‌چنان‌که در گزارشی که یمین‌الممالک در 1338 ق از بنادر و جزایر خلیج فارس تهیه کرده، بندر دیر دارای 300 خانوار با جمعیتی حدود 600-700 تن بوده است که بیشتر از راه تجارت چای و گندم با بوشهر و بحرین و ماهیگیری و عبابافی روزگار می‌گذراندند (تحولات ... ، 30-31). در آن دوره بندر دیر دارای کاروان‌سرا، بازارچه و باراندازی محلی بوده است و اهالی دشتی نیز از این بندر رفت‌وآمد می‌کرده‌اند (نک‍ : میریان، 382-383).
قلعۀ جلال خان از آثار تاریخی دورۀ قاجار، و مسجد تاریخی بردستان که در یکی از کتیبه‌های آن تاریخ تعمیر آن 852 ق درج شده، از جملۀ آثار تاریخی شهرستان دیر است (مصطفوی، 526؛ بحرینی‌نژاد، 2 / 202).

مآخذ

ابن‌بلخی، فارس‌نامه، به کوشش لسترینج و نیکلسن، کیمبریج، 1339 ق / 1921 م؛ ابن‌حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1938 م؛ اسماعیلی جلودار، محمداسماعیل، «پیشنهادی برای تعیین جایگاه بندر باستانی نجیرم ... »، پژوهش‌نامۀ خلیج فارس، به کوشش عبدالرسول خیراندیش و مجتبى تبریزنیا، تهران، 1390 ش، ج 3؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1870 م؛ اطلس گیتاشناسی استانهای ایران، به کوشش سعید بختیاری، تهران، 1383 ش؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373 ش؛ اقتداری، احمد، آثار شهرهای باستانی (سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان)، تهران، 1375 ش؛ بحرینی‌نژاد، عبدالحسین و حیدر دوراهکی، بندر دیر نگینی بر ساحل خلیج فارس، قم، 1382 ش؛ پاپلی یزدی، محمدحسن، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، 1366 ش؛ تحولات سیاسی صفحات جنوبی ایران، به کوشش محمدباقر وثوقی، تهران، 1381 ش؛ جعفری، عباس، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، 1376 ش؛ جغرافیای جزایر ایرانی خلیج فارس: استـان بوشهر، سازمـان جغرافیایـی نیروهای مسلح، تهران، 1381 ش؛ حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1340 ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش لسترینج، لیدن، 1331 ق / 1913 م؛ حمیدی، جعفر، فرهنگ‌نامۀ بوشهر، تهران، 1380 ش؛ خورموجی، محمدجعفر، نزهت الاخبار، به کوشش علی آل‌داود، تهران، 1380 ش؛ «درگاه ملی آمار»، آمار (مل‍‌ )؛ دهقان، ابوالحسن، «نامهای ایرانی جزایر و بنادر خلیج فارس»، مجموعۀ سخنرانیهای دومین کنگرۀ تحقیقات ایرانی، به کوشش حمید زرین‌کوب، مشهد، 1352 ش، ج 2؛ رستگار، زکریا، دیر: تاریخ، سرزمین، فرهنگ، بروجن، 1392 ش؛ سدیدالسلطنه، محمدعلی، تاریخ مسقط و عمان، بحرین و قطر و روابط آنها با ایران، به کوشش احمد اقتداری، تهران، 1370 ش؛ سمسار، محمدحسن، جغرافیای تاریخی سیراف، تهران، 1357 ش؛ شوارتس، پاول، جغرافیای تاریخی فارس، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1372 ش؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379 ش؛ فریدی مجید، فاطمه و دیگران، سرگذشت تقسیمات کشوری، به کوشش حسن حبیبی، تهران، 1388 ش؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367 ش؛ کازرونی، محمدابراهیم، تاریخ بنادر و جزایر خلیج فارس، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1367 ش؛ مصطفوی، محمدتقی، اقلیم پارس، تهران، 1343 ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906 م؛ موسوی اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی‌گشا، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1317 ش؛ میریان، عباس، جغرافیای تاریخی خلیج و دریای پارس، خرمشهر، 1352 ش؛ نقشۀ عمومی جمهوری اسلامی ایران، گیتاشناسی، تهران، 1386 ش، شم‍ 450؛ نیبور، کارستن، سفرنامه، ترجمۀ پرویز رجبی، تهران، 1354 ش؛ وثوقی، محمدباقر، علل و عوامل جابه‌جایی کانونهای تجاری در خلیج فارس، تهران، 1389 ش؛ نیز:

Amar, www.amar.org.ir / 1395 (acc. Nov. 20, 2017); Christensen, A., L’Iran sous les Sassanids, Copenhagen, 1936; Le Strange, G., The Lands of the Eastern Caliphate, London, 1966; Lorimer, J. G., Gazetteer of the Persian Gulf, Omān, and Central Arabia, Calcutta, 1908.

شیوا جعفری