دیدو

دیدو، یا تسز، نام مردمی مسلمان در قفقاز، ساکن در نواحی کوهستانی جمهوری داغستان در جمهوری فدرال روسیه.
دیدوها در نواحی بالادستی رود آندی‌کویسو، از شاخابه‏های بزرگ رود سولاق، در ناحیۀ اداری (رایون) تسونتین واقع در جنوب غربی جمهوری خودمختار داغستان، در مجاورت مرزهای این جمهوری با گرجستان، زندگی می‏کنند («دیدوها»، npn.؛ «مردم ... »، npn.). آنها خود را تسز می‌خوانند، اما همسایگان آنان که به دیگر زبانهای قفقازی سخن می‌گویند، آنها را منسوب به محل زندگی‌شان، تسونتینی می‏نامند. هر دوی این نامها برگرفته از واژگانی‏اند که در زبان آنها ریشه در نام عقاب دارند. دیدو نامی است که گرجیان بر این مردم نهاده‏اند و در ادبیات آکادمیک مصطلح‏تر است (آکینر، 250؛ «دیدوها»، npn.؛ «مردم»، npn.).
دیدوها از لحاظ نژادی به نـژاد بالکانی ـ قفقازی وابسته‏اند و از لحاظ فرهنگی تفاوت چندانی با دیگر اقوام ساکن در داغستان ندارند؛ جز آنکه تأثیر فرهنگی گرجیها و کاختیها بر آنها بیشتر از دیگر اقوام داغستان است («دیدوها»، npn.).
زبـان دیدوهـا به گروه زبـانی آواری ـ آندی ـ دیـدویـی، از زبانهای شمال خاوری قفقاز تعلق دارد و دارای واژگان عاریتی از زبانهای فارسی، عربی، ترکی، گرجی و روسی است. دیدوها از زبان آواری به‌عنوان زبان ادبی استفاده می‏کنند (آکینر، همانجا) و از لحاظ دینی همچون آوارها سنی شافعی‌مذهب‏اند (EI2, II / 251؛ «دیدوها»، npn.).
دیدوها را برحسب محل زندگی‌شان به 5 گروه دسته‌بندی می‏کنند: 1. دیدوهای اصلی یا تسزتسونتا؛ 2. بژتا یا کاپوچینها. این نام برگرفته از نام دهکده‏ای است که در زبان روسی بزتا یا بژتا خوانده می‏شود؛ 3. خوارشیها. نام این گروه از دیدوها در زبان دیدویی، قداس هیکوا ست؛ اما این مردم در روستایی به نام خوارشی سکونت دارند و روسها آنها را منسوب به نام محل سکونتشان، خوارشی می‌خوانند؛ 4. خونزال یا غونزیبها. این گروه بر اساس نام روستای محل سکونتشان، به زبان روسی، خونزالی یا گونزیب‏تسی خوانده می‏شوند؛ 5. گینوخها. شمار این گروه به چندصد تن می‏رسد (نک‍ : EI2، همـانجـا؛ آکینر، 250, 253, 257). به‌سبب کوهستانی‌بودن محل زندگی دیدوها، و کمبود زمینهای کشاورزی، اقتصاد آنها بر پایۀ دامداری استوار است. دیدوها بیشتر گوسفند، و به میزان کمتری گاو و اسب پرورش می‏دهند (EI2، همانجا؛ «دیدوها»، npn.).
تاریخ دیدوها در پیوند با تاریخ آوارها و دیگر اقوام داغستان است. سرزمینهای دیدونشین در بیشتر زمانها زیر سلطۀ فرمانروایان آوار (سریر / ساویر) بوده است. بر پایۀ منابع گرجی، در سدۀ 5 ق / 11 م، بخشهایی از نواحی جنوب غربی سرزمینهای دیدونشین، بخشی از گرجستان و کاختیا بوده است. تثبیت و تقویت موقعیت اسلام در سدۀ 12 ق / 18 م در قفقاز، موجب بروز جنگهایی دینی میان دیدوها و گرجیان مسیحی شد. در نخستین سالهای سدۀ 13 ق / 19 م، با آغاز توسعه‌طلبیهای روسیۀ تزاری در قفقاز، سرزمینهای دیدونشین نیز در 1221 ق / 1806 م، به تصرف روسیه درآمد. با رو به ضعف نهادن دولت مرکزی روسیۀ تزاری در اوایل سدۀ 14 ق / 20 م، دیدوها به همراه دیگر اقوام داغستان بر ضد حاکمیت روسها بر سرزمینشان به پا خاستند؛ اما با قدرت‌گرفتن بلشویکها، ارتش سرخ روسیۀ شوروی این خیزشها را سرکوب کرد. در دورۀ حاکمیت روسیۀ شوروی بر داغستان، با درپیش‌گرفتن سیاستهای فرهنگی و اشاعۀ فرهنگ روسی درمیان مردم داغستان، شیوۀ زندگی سنتی دیدوها دستخوش تغییرات بسیار شد و زبان آوارها جای زبان مادری‌شان را گرفت («دیدوها»، npn.). شمار گویش‌وران به زبان دیدویی در 1395 ش / 2016 م، بیش از 300‘15 تن برآورد شده است («ناحیه ... »، npn.).

مآخذ

Akiner, Sh., Islamic Peoples of the Soviet Union, London, 1983; «The Didos», Eki, www.eki.ee / books / redbook / didos.shtml (acc. Feb. 12, 2019); «Didoytsy, Tsezy (Peoples of Dagestan)», Etnosy, www. etnosy.ru / node / 663 (acc. Feb. 12, 2019); EI2; «Tsez Tsunta District», Pressreader, www.pressreader.com (acc. Feb. 6, 2019).

علیرضا بنی‌جانی