دهل

دُهُل، سازی از خانوادۀ طبلها و پوست‌صداهای دوطرفه که بیشتر بدنه‌ای استوانه‌ای، و به‌ندرت هشت‌گوش دارد . نام دهل و صورتهای مختلف آن از ریشۀ سنسکریت ḍhola برگرفته شده است (حسن‌دوست، 2 / 1382؛ نیز نک‍ : جوادی، 1 / 105). در لغت‌نامۀ دهخدا، در شرح دهل چنین آمده است: نوعی از طبل و نقاره، نام ساز معروف، طبل، سازی معروف که در هندی دهول می‌گویند؛ نیز تبیر، تبیره، و شندف (نک‍ : ذیل واژه). دو دهانۀ دهل پوشیده از پوست است و زیروبمی پوستها را می‌توان تنظیم کرد (انوری، 3443).
خانوادۀ دهل از تنوعی فراوان برخوردار است، ولی وجه اشتراک همۀ انواع آن در بدنۀ استوانه‎ای و توخالی است که بر دو دهانۀ آن پوست کشیده‎اند (سریر، 145). بدنۀ استوانه‎ای‌شکل دهل اغلب از جنس چوب، و گاهی نیز از جنس فلز است. قطر دهانۀ دهل معمولاً از ارتفاع بدنۀ استوانه‎ای‌شکل آن بزرگ‎تر است (بلوکباشی، 156). بر دو نقطه از بدنۀ ساز، تسمه‎ای نصب می‎کنند که دهل به‌وسیلۀ آن بر گردن نوازنده آویزان می‎شود (منصوری، 69). پوست روی دهانۀ ساز با تسمه‎های چرمی به بدنۀ دهل گره می‎خورد و با باز و بسته شدن و تنظیم گرهها، پوست روی دهانه را شل و سفت می‎کنند. از این طریق، صدای دهل زیروبم، و یا اصطلاحاً کوک می‎شود (صارمی، 150؛ بلوکباشی، همانجا).
صدای دهل ارتفاع صوتی معینی ندارد و برحسب اندازه‎های مختلف دهانه و جنسهای مختلف پوست، دارای صداهای مختلفی است (سریر، 150). از چوبهای مختلف برای بدنۀ دهل استفاده می‎شود؛ به‌طور مثال، بهترین جنس چوب برای ساختن دهل کردستان، چوب درخت گردو ست، هرچند ممکن است چوبهای دیگری مانند درخت توت، صنوبر، بید، بلوط، به و چنار نیز استفاده شود (نقیب، 317). متداول‎ترین پوست برای دهل، پوست گاو یا گاومیش و گاهی نیز پوست بز است (وجدانی، 298).
اغلب دهلها و طبلها دارای دهانه‎ای مدور هستند. اما نوعی طبل منحصربه‎فرد در شوشتر وجود دارد که دارای دهانه و بدنه‎ای هشت‎گوش است؛ این نوع دهل به «دهل هشت‎گوش» شهرت دارد (درویشی، دایرةالمعارف ... ، 2 / 171). دهل هشت‎گوش دارای بدنۀ فلزی، قاب هشت‎وجهی منتظم از جنس فلز، پوست در دو طرف، 8 بست فلزی، و پیچ و مهره‎هایی بر روی دهانۀ ساز است (همان، 2 / 171-172).
به نوازندگان دهل، دهل‎چی (ستایشگر، 478؛ انوری، همانجا)، دهل‎زن (همانجا) و دهل‎نواز (حدادی، 234) می‎گویند. گاهی به نوازندۀ دهل، دهل‎باز نیز گفته می‎شود ( لغت‎نامه ... ، ذیل واژه؛ حدادی، 233؛ ستایشگر، 477). به نوازندگان دهل در منطقۀ تربت‎جام، دهلی نیز می‎گویند (جوادی، 3 / 865).

 پیشینۀ تاریخی

انواع طبلها در بین همۀ اقوام و سرزمینهای باستانی متداول بوده است (شمس، 146). نخستین نمونه‎های طبل را در ایران و بین‎النهرین باستان معرفی می‎کنند. طبل در میان سومریها با نام «اوب» یا «اوب‎تور» شهرت داشته است. کلدانیها انواع طبل را «اوپو»، و طبل کوچک را «تیمبوتو» می‎گفتند. سومریها به طبل دوطرفه، «بَلَغ» یا «بَلَغ‎تور» می‎گفتند. دهل امروزی و طبلهای عزاداریها را بازماندۀ بلغ سومریها می‎دانند (گالپین، 15، 16، 19). مُهری از دورۀ اکد مربوط به 2500 ق‎م به جا مانده که در یک روی آن قربانگاهی در مقابل الٰهۀ ایشتار نقش شده که به شکل طبل دوطرفۀ سومری یا بلغ است (همانجا).
طبلها در تمدنهای باستان افزون‌بر اینکه ابزارهای جادویی و یا مقدس به شمار می‎آمدند، برای خبررسانی، امور نظامی و همچنین همراهی با رقص و پای‎کوبی نیز کاربرد داشتند (شمس، 145). در بین‎النهرین، مصر و یونان باستان از طبلهای پایه‎دار استفاده می‎شده است (همانجا). در نقش‌برجسته‎ای آشوری که از شهر نینوا به دست آمده، 11 خنیاگر نقش شده است که یک تن از آنها طبل می‎نوازد (میثمی، 59، 60؛ نیز نک‍ : لورگرن، 526, 527).
در مطالبی که از مورخان یونانی در مورد موسیقی مادها و هخامنشیان به جا مانده، دهل به‌عنوان ساز رزمی ایرانیان یاد شده است (سپنتا، 11؛ جاوید، «دهل»، 33). در کتاب خسرو و ریدگ مربوط به دورۀ ساسانیان، و به زبان پهلوی، از سازی به نام دمبرک یا دمبلک یاد شده (نک‍ : ملکی، 37) که به عقیدۀ فارمر (ص 83) نوعی طبل استوانه‎ای (مثل دهل) بوده است. در طرف راست شکارگاه گوزن در نقش‎برجستۀ طاق بستان، نوازندۀ طبلی بزرگ، هرچند با پهلوهای فرورفته، تصویر شده که به عقیدۀ فارمر (ص 213) احتمالاً همان ساز «تبیر» یا «تبیره» در شاهنامه است. این ساز از سازهای کوبه‎ای کهن بوده و آن را از انواع دهل و کوس و طبل ذکر کرده‎اند (جوادی، 1 / 98)؛ دبدبه نیز از انواع دهل بوده است (همو، 1 / 117).
دهل در متون دورۀ اسلامی جزو سازهای کاسات و طاسات قابل دسته‎بندی است (بینش، 118، 123). نام دهل در تاریخ بیهقی ذکر شده است (نک‍ : ص 341؛ لغت‎نامه؛ سریر، 145). در متون موسیقی ایران نام دهل کمتر به چشم می‎خورد. عبدالقادر مراغی در توصیف ساز زهی دولاب، آن را به دهل تشبیه کرده است (ص 221؛ ستایشگر، همانجا). در دورۀ قاجار، دهل به همراه سازهای طبل، سرنا و کرنا و نقاره در مراسم تعزیه نواخته می‎شد (جوادی، 1 / 114). در میان نمایشها، دهل بیشترین کاربرد را در تعزیه داشته است (جاوید، «دهل در ... »، 90).

گستردگی جغرافیایی

دهل در مناطق روستایی و کشاورزی خاورمیانه حضور دارد و در مناطق مختلف در اندازه‎های متنوعی ساخته می‎شود (وجدانی، 297). در ترکیه و سوریه انواع بزرگ‎تر آن رایج است (همانجا). دهل در موسیقی نظامی ترکیه یا مهترخانه نیز استفاده می‎شود (جن‌کینز، 101). این ساز در ترکیه «دول»، و در سرزمینهای عرب‎زبان «طبل» نامیده می‌شود (همانجا). انواع دهل در کشورهای مراکش و الجزایر نیز رایج است (همانجا، نیز 109).
دهل در ایران اغلب در موسیقی نواحی مختلف کاربرد دارد و می‎توان گفت: «متداول‎ترین ساز کوبه‎ای در اکثر مناطق ایران است» (وجدانی، 298). این ساز در ایران جزو سازهای روستایی به شمار می‎آید و در اغلب مناطق با ساز سرنا نواخته می‎شود. به‌سبب تداول این ساز در مناطق مختلف ایران، صورتهای مختلفی از تلفظ آن وجود دارد: دهل در کردستان با نامهای دهول، ده‎هول، دول، داوه‎ل و دیول خوانده می‎شود (نقیب، 316)؛ در بلوچستان، سیستان، خراسان و آذربایجان غربی با همان نام دهل (درویشی، دایرة‌المعارف، 2 / 37، 53، 106)؛ در کرمان با نامهای دهل، دُهال و دِهال (همان، 2 / 45)؛ در گلستان با اسامی دیل یا دهیل (همان، 2 / 64)؛ در شرق مازندران با نامهای دِهِل و دهیل (همان، 2 / 68)؛ در غرب مازندران با نام تَمَک و دهل (همان، 2 / 73)؛ در یزد به صورتهای دهل و طبل عزا (همان، 2 / 98)؛ در اَبرندآباد یزد با نام طبل زلزله (همان، 2 / 102)؛ و در هرمزگان با نامهای مختلف دهل و نیز پیپه، کَسِر، جوره و مُرواس شهرت دارد (همان، 2 / 155). در طالقان دهل را نقاره نیز می‎نامند (همان، 2 / 80).
انواع دهل در مناطق مختلف ایران تفاوتهایی از نظر ساختار ظاهری دارد. دهل در منطقۀ سرحد بلوچستان و سیستان، بزرگ‎ترین دهل در بین انواع دهلهای نواحی مختلف ایران محسوب می‎شود. در جنوب خراسان، بدنۀ دهل بیرجند از دهل گناباد بزرگ‎تر است. طبل زلزله در اَبرندآباد یزد بدنه‎ای فلزی دارد و در این نوع دهل به‌جای طوقه و طناب، پوست مستقیماً به دهانۀ ساز متصل می‎شود. در کردستان نیز پوست دو طرف دهل، به‌جای اینکه به دور طوقه کشیده شود و سپس با طناب به بدنه متصل شود، به‌صورت مستقیم با میخ و چسب روی لبۀ بدنه وصل می‎شود. در این دهلها که پوست بر روی بدنه ثابت است، امکان شل و سفت کردن پوست، و درنتیجه، کوک آن وجود ندارد. دهل دماوند نیز فاقد طوقه و طناب برای نگه‎داشتن پوست است و پوست توسط چسب و میخ به دهانۀ دهل وصل می‌شود (همان، 2 / 37، 54، 80، 102، 118). حتى در یک منطقۀ خاص ممکن است انواع مختلف این ساز رایج باشد؛ مثلاً در منطقۀ بلوچستان انواع مختلف دهل ازجمله دهل بزرگ، تیمبوک، دهلک، دهل مُگرمان، و دهل رحمانی (سریر، 146) رواج دارد. دهل بزرگ در هرمزگان به گَپ‎دهل شهرت دارد و دهلهای کوچک‎تر با نامهایی چون پیپه، جوره، کَسِر و مُرواس خوانده می‎شوند. برخی از این دهلها با چوب و برخی با دست و برخی نیز با چوب و دست نواخته می‎شوند (درویشی، همان، 2 / 156). انواع دهل در مناطق هرمزگان از نظر اندازه و همچنین نسبت به همراهی با سازهای دیگر عنوانهای مختلفی دارند؛ مثلاً ممکن است در همراهی با ساز سرنا، جوره و در همراهی با نی جفتی، کَسِر خوانده شوند (همانجا)؛ ازاین‎رو، دسته‎بندی دهلهای مناطق استان هرمزگان تا حدودی دشوار است (برای آگاهی بیشتر، نک‍ : همان، 2 / 35-174).

 پوست‌صدا (ممبرانوفون) ها بسته به اینکه با ضربۀ مستقیم یا غیرمستقیم به صدا درمی‎آیند، به دو گروه تفکیک می‎شوند (همو، سازشناسی ... ، 147). دهل جزو طبلهای دوطرفه‎ای محسوب می‎شود که هر دو طرف آن با ضربۀ مستقیم به صدا درمی‎آید. این ضربۀ مستقیم گاهی با مضراب یا چوب، گاهی با دست و گاهی نیز یک طرف با چوب و طرف دیگر با دست نواخته می‎شود (همانجا). بیشتر دهلهای مناطق مختلف ایران، طبلهایی هستند که هر دو طرف آن با چوب یا مضراب نواخته می‎شوند، مانند دهل سرحد بلوچستان، سیستان، خراسان، گلستان، مازندران، سمنان، تهران، آذربایجان شرقی و غربی، کرمانشاهان، کردستان، لرستان، خوزستان، چهارمحال و بختیاری، هرمزگان، و طبل هشت‎گوش ایران و عراق (همان، 148). از دیگر دهلهای ایران که یک طرف با چوب و طرف دیگر با دست نواخته می‎شوند، می‎توان از دهل مکران بلوچستان، تیمبوک بلوچستان، دهل کرمان، جورۀ کرمان، دهل میناب هرمزگان، جورۀ هرمزگان، و دمام بوشهر نام برد (همان، 148- 149). از طبلهایی که هر دو طرف با دست نواخته می‎شوند، دُکُر بلوچستان، دمام خوزستان، پیپه، کَسِر و مُرواس هرمزگان قابل ذکرند (همان، 149).
نوازنده، دهل را توسط بندی چرمی طوری از گردن خود آویزان می‎کند که با دست راست، پوست بالایی را بنوازد و با دست چپ، به سمت پایین ضربه بزند (بلوکباشی، 156). دهل به گفتۀ آزاده‎فر به‌صورت عمود بر سینۀ نوازنده قرار می‎گیرد (ص 156)، ولی شیوۀ گرفتن دهل توسط نوازنده می‎تواند از حالت عمودی تا افقی متغیر باشد (نقیب، 321)؛ به‌عنوان مثال، دهل گناباد به‌صورت مایل در مقابل نوازنده واقع می‎شود (درویشی، دایرة‌المعارف، 2 / 57). در سرحد بلوچستان، نوازندهْ دهل را توسط تسمه‎ای از شانۀ چپ خود آویزان می‎کند که ساز به زانوی نوازنده می‎رسد (همان، 2 / 38). دهل سیستانی را به‌صورت ایستاده و یا در حین حرکت اجرا می‎کنند (همان، 2 / 40).
مهم‎ترین تفاوت دهل و طبل را باید در نحوۀ نواختن دانست. مضرابهای طبل دو قطعه چوب همسان‌اند که هر دو بر یکی از پوستهای ساز ضربه می‎زنند، ولی در دهل مضرابها همسان نیستند و بر دو طرف ساز و بر هر دو پوست ضربه می‎زنند (سریر، 148). دهل توسط دو چوب نواخته می‎شود که چوب ضخیم‎تر برای ضربات اصلی، و چوب نازک‎تر که ترکه نام دارد، برای تزیینات و ضربات تکمیلی استفاده می‎شود (آزاده‎فر، همانجا). مضرابهای دهل از نظر شکل و اندازه دارای انواع مختلف‎اند (سریر، 145). چوب کلفت‎تر که عصاشکل است و در دست راست نوازنده قرار می‎گیرد، کَجَک نام دارد (جاوید، «دهل»، 35؛ بلوکباشی، همانجا) و گاهی به آن چنگال نیز می‎گویند (ستایشگر، 477؛ وجدانی، 297). چوب باریک‎تر در دست چپ نوازنده را ترکه (جاوید، همانجا)، دینک (وجدانی، 298) یا دیرک (ستایشگر، همانجا) می‎گویند که اغلب بدون خمیدگی است (بلوکباشی، همانجا). چوب ضخیم‎تر و عصامانند را در زبان کردی «کوته‎ک» یا «گورز» نیز می‎گویند (نقیب، 317). همچنین چوب ضخیم‎تر دهل در مناطق مختلف با نامهای عصا، چوگان، مشته، و کوبه شناخته می‎شود (سامانی، بش‍‌ ). این چوب به وسط پوست برخورد می‎کند و برای صداهای قوی و بم استفاده می‎شود (جاوید، همان، 35).
دهل در تمام مناطق ایران در جنگها و جشنها همراه با سازهای سرنا و کرنا نواخته می‎شود (آزاده‎فر، بلوکباشی، همانجاها)؛ معمولاً در جشنها و مراسم شادمانی همراه ساز سرنا، و در جنگها همراه ساز کرنا بوده است (وجدانی، همانجا). امروزه نواختن کرنا و دهل بیشتر در عزاداریهای محرم متداول است (سریر، 148).

مآخذ

آزاده‎فر، محمدرضا، اطلاعات عمومی موسیقی، تهران، 1376 ش؛ انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، 1382 ش؛ بلوکباشی، علی و یحیى شهیدی، پژوهشی در موسیقی و سازهای موسیقی نظامی دورۀ قاجار، تهران، 1381 ش؛ بینش، تقی، شناخت موسیقی ایران، تهران، 1376 ش؛ بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به کوشش علی‎اکبر فیاض، تهران، 1387 ش؛ جاوید، هوشنگ، «دهل»، موزه‌ها، تهران، 1382 ش، شم‍ 36؛ همو، «دهل در ادبیات»، فصلنامۀ مقام موسیقایی، تهران، 1378 ش ، شم‍ 5؛ جن‌کینز، جین و پل راوسینگ اولسن، موسیقی و ساز در سرزمینهای اسلامی، ترجمۀ بهروز وجدانی، تهران، 1373 ش؛ جوادی، غلامرضا، موسیقی ایران از آغاز تا امروز، تهران، 1380 ش؛ حدادی، نصرت‎الله، فرهنگ‎نامۀ موسیقی ایران، تهران، 1376 ش؛ حسن‎دوست، محمد، فرهنگ ریشه‎شناختی زبان فارسی، تهران، 1393 ش؛ درویشی، محمدرضا، دایرة‎المعارف سازهای ایران، تهران، 1384 ش؛ همو، سازشناسی ایرانی، تهران، 1388 ش؛ سامانی، هوشنگ، فرهنگ و موسیقی ما (مل‍‌ )؛ سپنتا، ساسان، چشم‎انداز موسیقی ایران، تهران، 1369 ش؛ ستایشگر، مهدی، واژه‎نامۀ موسیقی ایران‎زمین، تهران، 1374 ش؛ سریر، محمد و بهروز وجدانی، سازشناسی موسیقی ایران، تهران، 1387 ش؛ شمس، بهاء‎الدین، موسیقی در عهد باستان، تهران، 1383 ش؛ صارمی، کتایون و فریدون امانی، ساز و موسیقی در شاهنامۀ فردوسی، تهران، 1373 ش؛ لغت‎نامۀ دهخدا؛ گالپین، ف. و.، موسیقی بین‎النهرین، ترجمۀ محسن الهامیان، تهران، 1376 ش؛ مراغی، عبدالقادر، جامع‎ الالحان، به کوشش تقی بینش، تهران، 1366 ش؛ ملکی، ایرج، خسرو و ریدک یا دانشنامه‎ای از فرهنگ و هنر ساسانی، تهران، 1344 ش؛ منصوری، پرویز، سازشناسی، تهران، 1355 ش؛ میثمی، حسین، «بررسی سازهای ایران در کشفیات باستان‌شناسی»، فصلنامۀ موسیقی ماهور، تهران، 1386 ش، شم‍ 36؛ نقیب سردشت، بهزاد، نگرشی بر سازشناسی موسیقی کردی، تهران، 1385 ش؛ وجدانی، بهروز، فرهنگ موسیقی ایرانی، تهران، 1376 ش؛ نیز:

Farmer, H. G., «Instruments of Music on Ṭāq-Bustān Bas-Reliefs», Studies in Oriental Music, ed. E. Neubauer, Frankfurt, 1997, vol.II; Lowergren, B., «Iran », The New Grove Dictionary of Music and Musicians, London, 2001, vol.XII; Our-music, www.our-music. blogfa.com.

نرگس ذاکر جعفری