خازن بغدادی

خازِنِ بَغْدادی، علاءالدین ابوالحسن علی بن محمد شیحی، مشهور به خازن؛ مفسر، فقیه و محدث شافعی (678-741 ق/ 1279-1340 م). وی در بغداد به دنیا آمد و به شهر شیحه در نزدیکی حلب منتسب است. از جزئیات زندگی وی اطلاعاتی در دست نیست، و منابعِ شرح حال تنها اطلاعاتی کلی و اندک از استادان و شاگردان، آثار و گرایشهای او به علم و دانش تصوف بیان داشته‌اند. 
خازن در بغداد از ابن‌دوالیبی و ابن‌ثعالبی حدیث آموخت، سپس به دمشق رفت و در آنجا از عالمانی همچون قاسم بن مظفر و بنت عمر بن اسعد و نیز تقی‌الدین سلیمان بن حمزه، عیسی المطعم و احمد بن ابی‌طالب حدیث شنید (ابن‌رافع، 121؛ داوودی، 1/ 427؛ ابن‌حجر، 4/ 116). در همین دیار، به سبب کتابداری خانقاه سمیساطیه، به خازن شهرت یافت (ابن‌قاضی شهبه، 3/ 54؛ ابن‌عماد، 6/ 131). 
خازن در دانشهای مختلف همچون فقه، حدیث، تاریخ و تفسیر آثاری داشته است که جز تفسیر، باقی آثار وی موجود نیست؛ و حتى به نظر می‌رسد که کتاب تفسیری او، لباب التأویل، اصلی‌ترین دلیل شهرت خازن بوده است. اگرچه برخی نام این تفسیر را که در بردارندۀ تمامی قرآن است، التأویل لمعالم التنزیل ذکر کرده‌اند (ابن حجر، همانجا)، اما خود در مقدمۀ کتاب، آن را لباب التأویل فی معانی التنزیل نام‌گذاری کرده است (نک‍ : 1/ 4) که به تفسیر خازن نیز شهرت فراوان دارد. ذهبی این تفسیر را در عداد تفاسیر به رأی جائز ذکر کرده است (1/ 205، 220). اما برخی از معاصران از آن به عنوان یکی از نمونه‌های بارز و شناخته شدۀ تفاسیر نقلی، که با دقت و امانت و خلوص نیت شکل گرفته، و مورد اعتنای خاص و عام قرار گرفته است، یاد کرده‌اند (معرفت، 2/ 774). نگارش این تفسیر در 725 ق خاتمه یافته است (حاجی خلیفه، 2/ 1540). 
تفسیر خازن، در حقیقت مختصری از تفسیر معالم التنزیل بغوی (د 516 ق/ 1122 م) است. خود در مقدمۀ تفسیر بیان می‌دارد که برای خود جز نقل و انتخاب، نقشی دیگر قائل نبوده، و از اطناب‌گرایی پرهیز کرده و اسناد روایات را حذف کرده است، پس منتخبی از آن تفسیر را به همراه ضمیمۀ ساختن فوائدی که از کتب تفاسیر خلاصه کرده، فراهم نموده، و در عوض، شرح غریب حدیث و متعلقات آن را ذکر کرده است (همانجا). شایان ذکر است که معالم التنزیل نیز گزیده‌ای از تفسیر الکشف و البیان ثعلبی نیشابوری (د 427 ق/ 1036 م) است. بنابراین، این تفسیر گزیدۀ گزیده است (ایازی، 235). 
خازن در بخش مقدمۀ تفسیر خود، مطالبی را در قالب فصولی اولیه مطرح کرده است؛ فصل اول در فضائل قرآن، تلاوت و آموزش آن؛ فصل دوم در مذمت تفسیر به رأی بدون دارابودن دانش لازم، و مذمت فراموشی و عدم تعهد به قرآن؛ فصل سوم در جمع قرآن و ترتیب نزول آن و نزول قرآن کریم بر سبعة احرف و اقوال مربوط به آن؛ و فصلی در معنای تفسیر و تأویل (1/ 4-12). خازن در آغاز هر سوره به مکی و مدنی بودن آن، تعداد آیات، کلمات و حتى حروف آن اشاره کرده، پس از آن به معنای لغوی واژگان، و سپس به نقل مأثور از رسول خدا (ص)، صحابه و تابعان در تبیین مفاهیم آیات پرداخته است. لباب التأویل همانند بیشتر تفاسیر مأثور، مشتمل بر اسرائیلیات بسیاری به نقل از ثعلبی و دیگران است که نقد و نظر قابل توجهی از سوی خود مؤلف نسبت به آنها دیده نمی‌شود و اندک اتفاق می‌افتد که وی به ضعف یا وضع این اسرائیلیات اشاره کند (ذهبی، 1/ 222-223). در این تفسیر، خازن تحت تأثیر افکار و اندیشه‌های صوفیانه، رویکرد تربیتی و واعظانه داشته، و احادیث ترغیب و ترهیب را به مناسبت آورده است (برای نمونه، نک‍ : 1/ 95، 115، 404، 3/ 404، 4/ 323؛ نیز ذهبی، 1/ 224-225). 
خازن ذیل آیات مرتبط با غزوات و رویدادهای تاریخی عصر پیامبر (ص)، به تفصیل این وقایع را ذکر می‌کند (برای نمونه، نک‍ : 3/ 411). مفسر در این اثر به مباحث فقهی بسیار عنایت دارد و ذیل آیات احکام، آراء و دلایل فقیهان مذاهب مختلفی را آورده، و حتى در بسیاری موارد به اطناب گراییده، و فروع فقهی را که علی‌القاعده مفسر بدانها نمی‌پردازد، در تفسیر خود آورده است (ذهبی، 1/ 223-224). این تفسیر بارها به همراه تفاسیر دیگر ازجمله مدارک التنزیل نسفی (چ قاهره، مصطفى حلبی)، و یک‌بار به طور مستقل در بیروت (1415 ق/ 1995 م) در 4 جلد و با تصحیح عبدالسلام محمدعلی شاهین منتشر شده است. محمدعلی قطب، خلاصه‌ای از این تفسیر را با عنوان مختصر تفسیر القرآن الکریم للخازن (بیروت، 1987 م) به چاپ رسانده است. یکی از تفاسیر شیعی معاصر که در بیان تعداد کلمات و تعداد حروف سور، سخت متأثر از تفسیر خازن قرار داشته، تفسیر احسن الحدیث علی‌اکبر قرشی است (برای نمونه، نک‍ : قرشی، 2/ 1، 3/ 375، 4/ 340). 
خازن بغدادی به عنوان فقیهی شافعی، شرحی بر کتاب عمدة الاحکام حافظ عبدالغنی مقدسی (د 600 ق/ 1204 م) نوشته (ابن‌حجر، 4/ 116)، که ابن‌رافع سلامی آن را عدة الافهام شرح عمدة الاحکام ضبط کرده است (ص 121). نیز در حوزۀ حدیث، کتاب مقبول المنقول من علمی الجدل و الاصول را نوشته است (ابن‌عماد، 6/ 131). در ذکر از این کتاب در منابع آمده که احادیث مسند شافعی، مسند احمد، و دیگر صحاح سته و سنن دارقطنی را در 10 جلد جمع‌آوری کرده، و متناسب با ابواب مرتب ساخته بوده است (ابن‌حجر، همانجا). 
خازن کتاب مفصلی هم در سیرۀ نبوی تألیف کرده (نک‍ : همانجا)، که ابن‌رافع آن را الروض و الحدائق فی تهذیب سیرة خیر الخلائق محمد المصطفى سید اهل الصدق و الوفا ضبط کرده است (همانجا). 

مآخذ

ابن حجر عسقلانی، احمد، الدرر الکامنة، بیروت، 1414 ق/ 1993 م؛ ابن رافع سلامی، محمد، تاریخ علماء بغداد، المسمى منتخب المختار، به کوشش عباس عزاوی، بیروت، 1420 ق/ 2000 م؛ ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، بیروت، داراحیاء التراث العربی؛ ابن قاضی شهبه، طبقات الشافیة، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، 1399 ق/ 1979 م؛ ایازی، محمدعلی، شناخت‌نامۀ تفاسیر، رشت، 1378 ش؛ حاجی خلیفه، کشف؛ خازن، علی، لباب التأویل، به کوشش محمدعلی شاهین، بیروت، 1415 ق؛ داوودی، محمد، طبقات المفسرین، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ ذهبی، محمدحسین، التفسیر و المفسرون، بیروت، داراحیاء التراث العربی؛ قرشی، علی‌اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران، 1377 ش؛ معرفت، محمدهادی، التفسیر و المفسرون، مشهد، 1419 ق/ 1998 م. 

عباس مصلّایی‌پور