اقلیم التفاح

اِقْلیمُ التُّفّاح، ناحیه‌ای در جنوب لبنان. اقلیم التفاح درگذشته از نواحی جبل عامل یا بلاد بشاره به شمار می‌آمد كه خود به دو ناحیه تقسیم می‌شد: بشارۀ جنوبی و بشارۀ شمالی. اقلیم التفاح از لحاظ اداری ـ سیاسی یكی از بخشهای سه گانۀ بشارۀ شمالی بود (سوید، 1 / 34، 36). رودخانۀ لیطانی با 144 كمـ طول، به عنوان بزرگ‌ترین رودخانۀ لبنان ( بریتانیكا، ماكرو، X / 765)، مرز جنوبی این ناحیه و رود الاولی حدّ شمالی آن را تشكیل می‌داد (سوید، همانجا).
ساختار زمین این ناحیه از تشكیلات كرتاسه است: بخش غربی شامل رسوبات كرتاسۀ بالایی و بخشهای مركزی و شرقی از كرتاسۀ میانی است، حال آنكه بخشهایی از قسمتهای مركزی از دورۀ كرتاسۀ زیرین است (ابوالعینین، 142، نقشه، نیز 160-161، 304-305). این ناحیه دارای آب و هوایی مساعد و آب شیرین و كافی است (امین، 1 / 218).
تاریخ اقلیم التفاح همانند تمامی منطقۀ جبل عامل به سبب نبود منابع اطلاعاتی كافی، چندان روشن نیست (سوید، 1 / 37). اقلیم التفاح همچون دیگر نواحی جبل عامل، زیستگاههای شیعیان در لبنان است (نورتن، II / 474) كه در دورۀ عثمانی پیوسته به دنبال استقلال و خودمختاری بوده‌اند، چنانكه در 1110ق / 1698م شیخ مشرف بن علی الصغیر، حاكم بلاد بشاره، از اطاعت ارسلان پاشا، حاكم صیدا، سرباز زد. ارسلان پاشا، بشیر شهابی، معروف به بشیر اول را مأمور سركوب او كرد. بشیر در همان سال به جنگ وی شتافت و او را دستگیر كرد و نزد ارسلان پاشا فرستاد (هشی، 87- 88؛ ابوصالح، 43-44؛ اسماعیل، 1 / 308).
در زمان حكومت سعدالدین پاشا در صیدا (1156-1160 ق / 1743-1747 م) كه امیر ملحم شهابی اقلیم التفاح را در دست داشت، شیعیان ناحیه بر سلطان شوریدند و از پرداخت مالیات سرباز زدند (ابوصالح، 61؛ نیز نك‍ : سوید، 2 / 65-67). همچنین در 1257 ق / 1841 م بین دروزیها و مارونیها در جبل عامل برخوردهایی درگرفت و سلطان عبدالمجید در 1260 ق / 1844 م این منطقـه را به دو بخـش تقسیم نمـود (بستانی، 1 / 48؛ نیز نك‍ : ابكاریوس، 84). تا سدۀ 13ق ساكنان جِزّین ــ مركز ناحیه‌ای كه اقلیم التفاح نیز جزئی از آن به شمار می‌آمد ــ همگی شیعه بودند، اما به سبب ظلم و جور حاكمان جبل لبنان از آنجا مهاجرت كردند و به شهرهای دیگر رفتند، تا جایی كه امروزه جمعیت این شهر تماماً مسیحی (مارونی) هستند (امین، همانجا).
از نیمۀ دوم سدۀ 19م، با فراگیر شدن جنبشهای آزادی‌خواهانه، مردمان جبل عامل نیز به پا خاستند، تا اینكه پس از افول حكومت عثمانی در 1918 م / 1297 ش، این منطقه همراه با نواحی تابعه، در 1920 م / 1299 ش رسماً جزئی از كشور لبنان شد (سوید، 1 / 39). به این ترتیب، در پایان سلطۀ عثمانی (1516- 1918 م) ( مایر، XV / 39)، اقلیم التفاح یكی از بخشهای (مدیریه) دوگانۀ شهرستان (قضاء) جزین كه ساكنان آن غالباً مارونی بودند (بستانی، 1 / 50)، به شمار می‌آمد. این بخش در آن زمان دارای 42 آبادی بود (همو، 1 / 54-71) كه از جملۀ آنها هلالیه، برامیه، برتی، شوالیق، مجیدل و صالحیه را می‌توان نام برد (اسود، 51؛ نیز نك‍ : سوید، 1 / 36). حاكمان این بخش در آن زمان از آل منكر بودند.
امروزه اقلیم التفاح یكی از نواحی شهرستان صیدا از استان «لبنان جنوبی» است (همانجا) كه همراه با اقلیم الشومر یك حوزۀ اداری (بخش) (امین، 1 / 196) و با بخش شقیف، ناحیۀ جباع را تشكیل می‌دهد (سوید، همانجا). بر این مبنا، بخش اقلیم التفاح ــ شومر از جنوب به جبل الریحان، از غرب به دریای مدیترانه، از شمال به ناحیۀ جزین و اقلیم الخروب، و از شرق به ناحیۀ حاصبیا محدود می‌شود (فوشه، 128، نقشه). از سوی دیگر، بسیاری از آبادیهایی كه پیش از این جزو بخش اقلیم التفاح به شمار می‌آمدند، در تقسیمات اخیر به شهرستان جزین منضم شده‌اند كه آبادیهای مجیدل، كفرفالوس، لبعا و وادی اللیمون از آن جمله‌اند (موسوی، 443-444؛ نیز نك‍ : اسود، همانجا).
در حال حاضر، ساكنان اقلیم التفاح بیشتر شیعه مذهب هستند كه در میان آنها مسیحیان (مارونی) و دروزیها نیز زندگی می‌كنند (سمك، 154). این محدوده به عنوان كانون اصلی تشیع در لبنان، شامل آبادیهایی است كه بیشتر در دره‌ها و دامنه‌ها قرار دارند و ساكنان آنها از طریق زراعت گذران می‌كنند (نورتن، همانجا). ازاین‌رو، در این آبادیها هنوز مالكیتهای خرد و متوسط زراعی غلبه دارد و فعالیت كشاورزی، بدون بهره‌گیری از نهاده‌های متنوع تولیدی، به شكل گسترده صورت می‌گیرد؛ عمده‌ترین محصولات این منطقه غلات و میوه (سیب) است ( بروكهاوس، XI / 409 و نقشه). آبادیهای مهم اقلیم التفاح شامل میه و میه (550‘7 نفر)، مغدوشه (551‘7 نفر)، مجدلیون (855‘2 نفر) و برامیه (580‘1 نفر) است (بستانی، 1 / 54-71؛ موسوی، 435، 437).
اقلیم التفاح به عنوان جزئی از ناحیۀ صیدا كه از كانونهای اصلی مقاومت به شمار می‌رود (قصیر، 25)، بخشی از جنوب لبنان است كه در سالهای اخیر پیوسته مورد هجوم نیروهای اسرائیلی قرار گرفته است (شراره، 54، 74، 92؛ عزمی، 31، 34-36؛ دیب، 148، 459)؛ به عنوان نمونه، در 1993م / 1372ش نیروهای اسرائیلی چند روز پیاپی از هوا و دریا به این ناحیه، به ویژه اطراف اردوگاه میه و میه در كنار سایر نواحی «لبنان جنوبی» حمله كردند، تا جایی كه در این مدت، در كل منطقه، 16 شهر و بسیاری از آبادیها به اجبار از جمعیت خالی شدند (شراره، 73-74، 97، 107، 115). در این عملیات تنها در روز نخست حدود 700 بمب در منطقه فرو ریخته شد كه بر اثر آن به ویژه بخش اقلیم التفاح و نبطیه ساعتها در آتش می‌سوخت (همو، 73). علاوه بر این در 1990 م / 1369 ش بخش اقلیم التفاح صحنۀ درگیریهای هواداران جنبش امل و نیروهای حزب‌الله بود (هانف، 736) كه سرانجام این درگیریها با وساطت سوریه و ایران خاتمه یافت (همو، 749؛ نیز نك‍ : «قوة فصل ... »، 133).

مآخذ

ابكاریوس، اسكندر، نوادر الزمان، لندن، 1987 م؛ ابوصالح، عباس، التاریخ السیاسی للامارة الشهابیة فی جبل لبنان، بیروت، 1984 م؛ ابوالعینین، حسن احمد، لبنان، دراسة فی الجغرافیا الطبیعیة، بیروت، 1980 م؛ اسماعیل، عادل، لبنان فی تاریخه و تراثه، بیروت، 1993 م؛ اسود، عزتلو ابراهیم، دلیل لبنان، بعبدا، 1906 م؛ امین، محسن، خطط جبل عامل، به كوشش حسن امین، بیروت، 1961 م؛ بستانی، فؤاد افرام، لبنان، بیروت، 1969 م؛ دیب، یوسف، الیومیات اللبنانیة، بیروت، 1986م؛ سمك، عبدالكریم ابراهیم، حواشی بر نوادرالزمان (نك‍ : هم‍ ، ابكاریوس)؛ سوید، یاسین، التاریخ العسكری للمقاطعات اللبنانیة فی عهد الامارتین، بیروت، 1980 م؛ شراره، بلال، العودة الى سوریا، بیروت، 1995 م؛ عزمی، محمود، «اجتیاح لبنان و نظریة الحرب المحدودة»، شؤون الاوسط، بیروت، 1992م، شم‍ 10؛ فوشه، میشل، «جیوبولتیكا الحدود و لبنان الكبیر»، ترجمۀ عفیف عثمان، همان، 1994م، شم‍ 35؛ «قوة فصل فی لبنان»، شؤون فلسطینیة، بیروت، 1990م، شم‍ 210؛ موسوی، رشاد، جغرافیة لبنان، بیروت، 1983 م؛ هانف، تئودر، لبنان، تعایش فی زمن الحرب، ترجمۀ موریس صلیبا، پاریس، 1993 م؛ هشی، سلیم حسن، تاریخ الامراء الشهابیین، بیروت، 1971 م؛ نیز:

Britannica, 1978; Brockhaus; Kassir, S., «La Résistance nationale libanaise», Revue d’études palestiniennes, 1985, no. 16; Meyer; Norton, A. R., «Lebanon», The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, New York, 1995.
عباس سعیدی