افشار، یکی

اَفْشار، یكی از بخشهای شهرستان خدابنده از استان زنجان. بخش افشار در كنار بخشهای مركزی، سجاس رود و بُزینه رود، یكی از 4 بخش شهرستان خدا بنده شمرده می‌شود ( سازمان تقسیمات ... ، 25)، كه خود از دو دهستان به نامهای شیوانات و قشلاقات افشار تشكیل شده، و مجموعاً دارای 69 آبادی است كه 7 آبادی آن خالی از سكنه است ( آمارنامه، 1373 ش، 9). بخش افشار با مساحت 231‘1 كمـ2 در جنوب استان زنجان قرار گرفته است ( آمارنامه، 1371ش، 67) و از سوی شمال با شهرستان زنجان، از خاور با بخشهای مركزی و بزینه‌رود، از جنوب با استان همدان و از غرب با استان كردستان همسایه است ( آمارنامه، 1373 ش، 6).
بخش افشار ناحیه‌ای كوهستانی است و كوههای كبود، قاباق داغ، قابان تپه و قرقچی از كوههای آن نواحی به شمار می‌آیند (جعفری، 1 / 386، 394، 421-422؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها ... ، 25). آب و هوای این ناحیه سرد و خشك است. میانگین حداقل و حداكثر دمای هوای سالانه، در طول یك دورۀ 20 ساله (1334-1354 ش) در ایستگاه زنجان به ترتیب °9 / 3- و °3 / 18 سانتی‌گراد و میانگین سالانۀ ریزش جوی در طول همان مدت، 652 میلی‌متر برآورد شده است (جدول هواشناسی). با اینكه بخش افشار چندان وسعت ندارد، این رودها در آن جریان دارند: قزل اوزن كه از میان دهستان قشلاقات می‌گذرد؛ شورچای (رودخانۀ شور) كه در جهت جنوب به شمال از خاور این بخش گذشته، سرانجام به قزل اوزن می‌پیوندد و رودخانۀ تلوار كه آن نیز در جهت جنوب به شمال به قزل اوزن می‌ریزد. شرایط زیستی مناسب، سبب رشد گونه‌های مختلف گیاهان در این نواحی شده است. گل گاوزبان، خاكشیر، گل خطمی، شیرین بیان، بابونه، قدومه و مرزه كه اغلب مصارف دارویی دارند، از آن جمله‌اند. جانوران و پرندگانی مانند گرگ، روباه، خرگوش، شغال، كبك، مرغابی و قمری نیز در این نواحی می‌زیند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا).
در نیمۀ نخست سدۀ كنونی، برخی نقاط معتدل این نواحی، قشلاق طایفۀ افشار بود و به نام قشلاقات افشار شهرت داشت. افشارهای این ناحیه را طایفه‌ای از ایل شاهسون به شمار آورده‌اند كه جمعیت آنها حدود 12 تا 15 هزار نفر بود و زمستانها را در قشلاقات افشار و در كنار رود قزل اوزن و تابستانها را در حدود ناحیۀ سهرورد می‌گذراندند ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 2 / 221، ذیل قیدار). با تخته قاپو شدن طایفۀ افشار، روستاهایی مانند خلیفه‌لو، افشارلو و باش قشلاق به تدریج شكل گرفتند و مجموعۀ روستاهای دهستان قشلاقات افشار را به وجود آوردند. این دهستان در آن هنگام یكی از دهستانهای پنج‌گانۀ بخش قیدار به شمار می‌آمد (همان، 2 / 18، 34، 105، 212) و تا آن زمان، هنوز نامی از بخش افشار در گزارشهای آماری در میان نبود. با تشكیل بخش افشار، دهستان قشلاقات افشار به این بخش پیوست و در سرشماری عمومی 1355 ش، در كنار بخشهای شیوانات، گرماب و بزینه رود، یكی از 4 دهستانِ بخش افشار محسوب شد ( سرشماری ... ، «س»). این تقسیم‌بندی تا دورۀ سرشماری بعدی در 1365 ش به همان شكل باقی بود ( فرهنگ آبادیها ... ، 12-17). در فاصلۀ سالهای 1360 تا 1369 ش، بخشهای بزینه رود و گرماب از آن جدا شد و شمار دهستانهای بخش افشار به دو دهستان قشلاقات افشار و شیوانات كاهش یافت ( آمارنامه، 1369 ش، 38؛ همان، 1373 ش، 9).
جمعیت بخش افشار بر مبنای برآورد سال 1370ش، 137‘20 نفر (331‘3 خانوار) و بُعد خانوار حدود 6 گزارش شده است ( آمارنامه، 1371 ش، 59). فعالیت اقتصادی ساكنان بخش افشار، زراعت، دامداری و صنایع دستی است. زمینهای زراعی غالباً به كشت گندم و جو، نباتات علوفه‌ای، حبوبات، دانه‌های روغنی، سیب‌زمینی و پیاز اختصاص دارد. نباتات جالیزی، انگور، گوجه‌فرنگی، سیب درختی و بادام نیز در این نواحی كشت می‌شود ( فرهنگ اقتصادی ... ، «2 / 21»، «3 / 21»). اهمیت كشت دیم در زراعت این ناحیه، بیش از كشت آبی است و در كشت آبی معمولاً از زمینهای اطراف رودخانه‌ها بهره می‌برند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 25).
پرورش دام در بخش افشار به شیوۀ سنتی معمول است و به پرورش گوسفند (افشار) توجه می‌شود. فرآورده‌های لبنی و گوشتی به دست آمده افزون بر تأمین نیازهای محلی، به خارج از بخش صادر می‌شوند. در كنار زراعت و دامداری، صنایع دستی شامل قالی‌بافی (با نقشه‌های محلی از جمله طرح ماهی)، همچنین جوراب‌بافی، بین روستاییان رایج است. ساكنان بخش افشار شیعه‌اند و اغلب به زبان تركی سخن می‌گویند (همان، 25-26).

مآخذ

آمارنامۀ استان زنجان (1369ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان زنجان، تهران، 1370 ش؛ همان (1371 ش)، تهران، 1372 ش؛ همان (1373 ش)، تهران، 1375 ش؛ جدول هواشناسی، ایستگاه سینوپتیك زنجان؛ جعفری، عباس، كوهها و كوه‌نامۀ ایران، تهران، 1368 ش؛ سازمان تقسیمات كشوری جمهوری اسلامی ایران، وزارت كشور، تهران، 1374 ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1355 ش)، استان زنجان، مركز آمار ایران، تهران، 1359ش؛ فرهنگ آبادیهای كشور (1365ش)، شهرستان خدابنده، مركز آمار ایران، تهران، 1367 ش؛ فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع، استان زنجان، جهاد سازندگی، تهران، 1363ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1369ش، ج 36؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان یكم، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328 ش.

مژگان نظامی