اعرجی

اَعْرَجی، ابوعبدالله جعفر بن محمد كاظمی (1274-1332 ق / 1858-1914 م)، ملقب به معین الاشراف (كیوان سمیعی، 66)، ادیب، مورخ و نسب‌شناس عراقی. وی از یكی از خاندانهای برجستۀ عرب بود كه نسب به امام زین‌العابدین (ع) برمی‌كشیدند (مرعشی، «كشف ... »، 1 / 138- 139؛ خلیلی، 3 / 65، 67، 68). اعرجی خود در مقدمۀ برخی از آثارش به شرح احوال و نیز فهرست كتابهای خود و موضوع هر یك اشـاره نموده است (مثلاً نك‍ : آقابزرگ، الذریعه، 24 / 252). از جمله در كتاب نفحة بغداد، گوید كه در 1274 ق، یعنی همان سالی كه پدرش بدرود حیات گفت، به دنیا آمد (همو، طبقات، 1 / 299-300).
وی ظاهراً تحصیلات مقدماتی را در زادگاهش كاظمین به انجام رسانید (نك‍ : مرعشی، همان، 1 / 140؛ قس: اعرجی، 187) و تا 20 سالگی در موطن خویش زیست. در 1294 ق / 1877 م به ایران آمد و در كرمانشاه مسكن گزید و نزد شیخ عبدالرحیم بن شیخ عبدالرحمان برخی از مباحث اصول فقه را آموخت. وی همچنین از محضر استادان دیگری همچون میرزا حسین نوری، آقا اسدالله بن آقا عبدالله كرمانشاهی، سیدعلی آل عطیفۀ حسنی و سید محمد بن احمد حسنی و نیز شیخ حسن كاشف الغطاء (آقابزرگ، همان، 1 / 300، 301؛ مرعشی، همان، 1 / 139؛ اعرجی، همانجا) بهره برد. وی در كتاب مشیخۀ خود نیز 5 تن از استادان خویش را نام برده است (نك‍ : آقابزرگ، همانجا).
اعرجی برای كسب علم و استفاده از محضر استادان وقت در بیشتر شهرهای ایران به سیر و سفر پرداخت و از بزرگان هر دیار بهره‌ها برد، تا در نظم و نثر دستی توانا یافت و زمینۀ معلوماتش وسعت گرفت. گویند در هوش و حافظه و حسن سلیقه نیز آیتی بود (همان، 1 / 300). با این حال، كیوان سمیعی (ص 66-73) داستانی دربارۀ او آورده كه اگر راست باشد، موجب سلب اعتماد محققان از وی می‌گردد. وی از قول سردار كابلی نقل می‌كند كه اعرجی، در كتابخانۀ او در كرمانشاه، به جعل شجره‌نامه‌ای برای امام جمعۀ شهر مشغول بوده است (نیز نك‍ : دوانی، 95). اعرجی در مدت قریب به 40 سالی كه در ایران اقامت داشت، با وزرا، امیران، دانشمندان و ادیبان، پیوندی نزدیك یافت و برخی از آثار خویش را به ایشان تقدیم داشت (نك‍ : آقابزرگ، همان، 1 / 300، 301)؛ از آن جمله است: التیار فی انساب ملوك قاجار برای حشمت‌الدوله عبدالله میرزا نوادۀ عباس میرزا، و نیز ضیاء العین فی مقتل الحسین كه در تهران 1321 ق به كافی الدوله میرزا هادی خان وزیر خزاعی تقدیم داشت؛ همچنین وی نسب‌نامه‌ای برای فرمانروایان قاجار تدارك دید و آن را البحر الزخار فی انساب ملوك قاجار نام نهاد و به امیر نظام حسنعلی خان گروسی هدیه كرد (همو، الذریعة، 15 / 125، 26 / 243، طبقات، همانجا).
وی ظاهراً در 1317 ق (و یا پیش از آن) در بغداد «نقیب علویان» بود. او خود در مقدمۀ كتاب الفلك السائر كه نسخه‌ای از آن در ظاهریه موجود است، به صراحت بدین نكته اشاره نموده است (نك‍ : ظاهریه، 2 / 375؛ نیز زركلی، 2 / 129). اما در دیگر منابع در این باره سخنی به میان نیامده است.
اعرجی سرانجام پس از این سیر و سفرها در پشتكوه رحل اقامت افكند (آقابزرگ، مصفی ... ، 107) و با دختر غلامرضا خان، والی آن دیار (مرعشی، «كشف»، 1 / 140) ازدواج كرد و همانجا ماند و به تألیف و نگارش پرداخت (آقابزرگ، طبقات، 1 / 300).
از شاگردان وی كسی شناخته نیست، اما حرزالدین (2 / 396-397، حاشیۀ 1) گوید كه محمود مرعشی (د 1338 ق) از شاگردان وی در علم انساب بود.
اعرجی تا پایان عمر در پشتكوه ماند و همانجا در روستای ماسبندان (به احتمال قوی «ماسبذان» درست است، اما امروزه از روستایی بدین نام اثری در دست نیست) درگذشت (آقابزرگ، همانجا؛ مرعشی، الاجازة ... ، 458).

آثار

بنا به آنچه در منابع آمده، اعرجی آثار بسیاری نگاشته است كه شمار آنها به 70 می‌رسد، اما از بیشتر آنها نشانی در دست نیست. اینك به ذكر آثاری كه در جایی محفوظ مانده، بسنده می‌كنیم:
1. الاساس فی انساب [ لانساب] الناس. آقابزرگ گوید: هادی فرزند اعرجی این كتاب را در 1352 ق به قاسم بن حسن دزفولی فروخت. پس از آن ضیاءالدین شكارۀ اعرجی آن را تصاحب كرد. این نسخۀ بسیار كهنه و مندرس در نجف موجود بوده است ( الذریعة، 11 / 63، 12 / 355).
2. انساب آل ابی طالب و بنی هاشم. این اثر نزد سردار كابلی حیدرقلی خان، مقیم كرمانشاهان موجود بود (همان، 2 / 377).
3. الانساب المشجرة، به خط خود مؤلف نزد فرزندش هادی موجود بوده است (همان، 2 / 386).
4. البلد الامین فی انساب العترة الاكرمین. از این اثر نسخه‌ای در كاظمین نزد داماد مؤلف ابوالورد حسینی محفوظ بود (همان، 26 / 107).
5. الحدیقة البهیة فی نسب الاعرجیة. بنا به نوشتۀ آقابزرگ، نسخه‌ای از این كتاب در كاظمین وجود دارد. حسینعلی محفوظ نسخه‌ای از آن را استنساخ كرد و نیز از روی این نسخه، محمد علی روضاتی نسخه‌ای نوشت و آن را یكی از مآخذ كتاب جامع الانساب خویش قرار داد (همان، 15 / 32).
6. الدر المنتظم فی انساب العرب و العجم. به گفتۀ خود مؤلف در مقدمۀ این كتاب، وی نگارش آن را پس از ریاض الاقحوان كه در 1308 ق تألیف شده بود، به انجام رسانیده است. نسخه‌ای از این كتاب در كتابخانۀ سردار كابلی موجود بود (همان، 2 / 386، 8 / 74).
7. الدرة الغالیة فی اخبار القرون الخالیة (همو، طبقات، 1 / 301)، یا عبر اهل السلوك فی تواریخ الامراء و الملوك. نسخه‌ای از این اثر نزد شیخ علی شرقی در بغداد موجود بوده است (همو، الذریعة، 8 / 102).
8. غنیة الطلاب و غایة المسؤول للاعراب، ارجوزه‌ای است در علم اعراب كه مؤلف در 1294 ق در تهران نظم آن را به پایان رساند. آقابزرگ به شرح این اثر، با نام التنقیح اشاره نموده، گوید كه نسخه‌ای از آن نزد عبدالكریم عطار در كاظمین موجود بود (همان، 4 / 459، 16 / 67، 22 / 354).
9. الفلك السائر فی انساب القبائل و العشائر. وی خود در مقدمۀ كتاب گوید: از آنجا كه آقا میرزا محمدخان(؟) در باب شناخت انساب صحابه و اخبار ایشان سعی بسیار داشت، در صدد برآمدم كتاب مشجری برای وی تدارك ببینم كه نیاز هر انسانی را در شناخت انساب بزرگان برآورده سازد ... . وی این اثر را در 143 ورقه، در 23 شوال 1317 به پایان رسانید و چنانكه گذشت، نسخه‌ای از آن در ظاهریه موجود است (ظاهریه، 2 / 375-376).
10. نسب بنی هاشم. طبق گزارش آقابزرگ، نسخه‌ای از این كتاب نزد سردار كابلی موجود بود ( الذریعة، 24 / 137). به احتمال قوی این كتاب همان انساب آل ابی طالب و بنی هاشم باشد، گرچه آقابزرگ این دو را از یكدیگر تفكیك نموده است (همان، 2 / 377).
11. مشجر النسب، گویا به خط خود مؤلف نزد فرزندش هادی موجود بوده است (همان، 21 / 45).
12. مصابیح الظلم فی انساب العرب و العجم. نسخه‌ای از این كتاب نزد آقابزرگ موجود بوده است (نك‍ : طبقات، 1 / 300، الذریعة، 21 / 89-90، 22 / 355).
13. مناهل الضرب فی انساب العرب، این كتاب كه مشتمل بر یك مقدمه و 5 مقصد و یك خاتمه است، به خط خود مؤلف نزد آقابزرگ در نجف موجود بود. اعرجی فهرست كتابهایی را كه در انساب نگاشته، در این اثر آورده است (نك‍ : همان، 2 / 377، 4 / 459، 8 / 102-103، 22 / 354-355)؛ نیز نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ عمومی آیت‌الله مرعشی موجود است (نك‍ : «كشف»، 1 / 139).
14. نفحة بغداد فی نسب الاعرجیة الامجاد. وی این كتاب را در 1311 ق نگاشته است. نسخه‌ای از آن به خط مؤلف در كتابخانۀ ضیاءالدین شكارۀ اعرجی (از عموزادگان مؤلف)، قائم مقام نجف، موجود بود (آقابزرگ، همان، 24 / 252). این اثر همان الصراط الابلج است كه بعدها آن را نفحۀ بغداد نام نهاد (همان، 24 / 253). نیز نسخه‌ای دیگر از آن در كتابخانۀ عمومی آیت‌الله مرعشی در قم موجود است («كشف»، همانجا).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ همو، طبقات اعلام الشیعة (قرن 14)، نجف، 1373 ق / 1954 م؛ همو، مصفی المقال، به كوشش احمد منزوی، تهران، 1378 ق / 1959 م؛ اعرجی، حلیم حسن، آل الاعرجی، احفاد عبیدالله الاعرج، بغداد، 1996 م؛ حرزالدین، محمد، معارف الرجال، به كوشش محمدحسین حرزالدین، قم، 1405 ق؛ خلیلی، جعفر، موسوعة العتبات المقدسة، قسم الكاظمین، بغداد، 1390 ق / 1970 م؛ دوانی، علی، وحید بهبهانی، تهران، 1362 ش؛ زركلی، اعلام؛ ظاهریه، خطی (تاریخ)، ریان؛ كیوان سمیعی، غلامرضا، زندگانی سردار كابلی، تهران، 1363 ش؛ مرعشی، شهاب‌الدین، الاجازة الكبیرة، به كوشش محمد سمامی حائری و محمود مرعشی، قم، 1414 ق؛ همو، «كشف الارتیاب»، لباب الانساب، به كوشش مهدی رجایی و محمود مرعشی، قم، 1410 ق.

ایران‌ناز كاشیان