اظهر تبریزی

اَظْهَرِ تَبْريزی، خوشنويس نامدار قلمهای هفت گانه (زنده در 880 ق / 1475 م). اظهر چنانكه خود در رقمهايش آورده است (نك‍ : آثار) و بيشتر تذكره‌نويسان نيز به آن اشاره دارند، زادۀ تبريز است (ابن كربلايی، 1 / 371؛ عالی، 32؛ ايرانی، 140). اينكه ميرعلی هروی در رسالۀ «مداد الخطوط» (ص 370) و مالك ديلمی در مقدمۀ مرقع امير حسين بيك او را «هروی» خوانده‌اند، شايد به سبب زيستن دراز مدت او در شهر هرات بوده باشد (نك‍ : بيانی، احوال ... ، 1 / 70، 3 / 605). اظهر در خوشنويسی شاگرد و پيرو جعفر تبريزی معروف به «بايسنقری» است. در رقعه‌ای از مرقع بهرام ميرزا او جعفر را «شيخی و قبلتی مولانا كمال الملة والدين» می‌خواند (همان، 1 / 70).
از زندگانی اظهر با همۀ شهرتش جز نام زادگاه و استادش آگاهی درخور توجه ديگری در مآخذ روزگار زندگی و پس از مرگش نمی‌يابيم. عبدالرزاق سمرقندی می‌نويسد: اظهر چون شمار بسياری از هنرمندان ديگر همزمانش از بركشيدگان بايسنقر ميرزا ی تيموری است (2(2) / 654-655). بنابراين او را می‌توان از كاتبان كتابخانۀ بايسنقر دانست. وجود نسخه‌ای از كليات عماد فقيه در ميان دست‌نوشته‌های او مؤيد اين امر است (نك‍ : آثار، نسخه‌ها، شم‍ 2). اينكه اظهر در چه زمانی به هرات رفته، و به كتابخانۀ بايسنقر ميرزا پيوسته است، روشن نيست. آنچه مسلم است او تا زمان مرگ بايسنقر (837 ق / 1434 م) در كتابخانۀ وی در هرات بود و پس از آن به كتابخانۀ پسرش علاءالدوله رفته، و در حمايت او قرار گرفته است. پس از چيرگی الغ‌بيك بر علاءالدوله و فتح هرات (852 ق / 1448 م)، الغ بيك وی و «ساير اهل كتابخانه را» به سمرقند برد و مورد حمايت قرار دارد و كار كتابت تاريخ زمان خود را به ايشان سپرد (دوست محمد، 27- 28). اين گزارش تنها در مقدمۀ مرقع بهرام ميرزا آمده، و در منابع ديگر از آن ياد نشده است. با توجه به وجود قطعه ایبا تاريخ 853 ق، كتابت شده در هرات، می‌بايستی اظهر پس از كشته شدن الغ بيك (در همان سال) از سمرقند به هرات بازگشته باشد (نك‍ : آثار، قطعه‌ها، شم‍ 2).
از آن پس به مدت 9 سال اثری تاريخ‌دار از او در دست نداريم. در 864 ق / 1460 م اظهر در مشهد می‌زيسته است؛ زيرا در همين سال نسخه‌ای از قطعات ابن يمين فريومدی را به نام پير بداق، امير هنردوست و پسر جهانشاه آق‌قويونلو كه پس از مرگ بابر در 861 ق به همراه پدر برای تصرف هرات به خراسان آمده بود، به پايان برده است (نك‍ : آثار، نسخه‌ها، شم‍ 3).
اظهر پس از به پادشاهی رسيدن ابوسعيد گوركان، به سمرقند بازگشت و تحت حمايت اين سلطان قدرتمند قرار گرفت و از ملازمان او شد (محمد حيدر، گ 149 ب). از آثار اين دورۀ اظهر نخست قطعه خطی است كه در آن نام ابوسعيد با القاب كامل آمده است (نك‍ : آثار، قطعه‌ها، شم‍ 3). ديگرینسخه‌ای است از ديوان عبدالرحمان جامی، با رقم «اظهر الكاتب السلطانی» (TS, 240). لقب «سلطانی» را نخستين بار در رقم اظهر در اين نسخه می‌يابيم. می‌توان چنين برداشت كرد كه اين لقب را اظهر به سبب نزديكی و يا به قول محمد حيدر «ملازمت» با ابوسعيد كه حكومتی نسبتاً دراز ( 854-873 ق) داشت و پس از شاهرخ بزرگ‌ترين پادشاه در دودمان تيمور به شمار می‌آيد، به نام خود افزوده است (نك‍ : آثار، نسخه‌ها، شم‍ 8).
 
نشانۀ ديگری كه پيوستگی اظهر را به دربار ابوسعيد تأييد می‌كند، وجود قطعه‌ای است كه در تاريخ 873 ق در شماخی كتابت شده است (نك‍ : آثار، قطعۀ شم‍ 4). ابوسعيد پس از كشته شدن جهانشاه قراقويونلو در 872 ق / 1467 م برای تصرف آذربايجان رهسپار جنگ با اوزون حسن شد. در اين لشكركشی ابوسعيد گرفتار سرمای كشنده‌ای شد و نتوانست خود را به شروان برساند و در رجب 873 اسير و كشته شد (نك‍ : ه‍ د، ابوسعيد گوركان). وجود قطعه‌ای نوشته شده به دست اظهر در همين تاريخ در شماخی پايتخت شروان را نمی‌توان اتفاقی دانست، بلكه بايد گفت كه اين خوشنويس به هنگام لشكركشی ابوسعيد به آذربايجان در ركاب وی به سر می‌برده است. از آثار بازماندۀ اظهر چنين برمی‌آيد كه وی پس از كشته شدن ابوسعيد در آذربايجان، مدتی در اصفهان زيسته، و سپس به هرات رفته است (نك‍ : آثار، نسخه‌ها، شم‍ 6 و 7). از آن پس اثری كه به توان به او نسبت داد، در دست نيست و ظاهراً بايد در اين شهر درگذشته باشد. از اين رو، داستان ميرزای سنگلاخ (1 / 165- 168) دربارۀ زندگی او و سفرهای دور و درازش به شهرهای ايران، عراق، حجاز، شام و كتابت كتيبه‌ای به درخواست شيخ الاسلام حلب برای جامع آن شهر و سرانجام سفر به بيت‌المقدس و درگذشتش در آن شهر بی‌پايه می‌نمايد.

جايگاه اظهر در خوشنويسی

اظهر در نوشتن قلمهای گوناگون خط استادی بی‌مانند بود. عبدالرزاق سمرقندی نويسندۀ معاصرش وی را «لانظير» زمان خود خوانده است (2(2) / 655). بررسی آثار بازمانده از او اين داوری عبدالرزاق را تأييد می‌كند. او «خفی» را بهتر از «جلی» و «كتابت» را بهتر از «مشق» و در ميان اقلام سته، ثلث را استادانه‌تر می‌نوشت (بيانی، احوال، 1 / 73-74).
در كتابت قلم نستعليق، پس از مير علی تبريزی (واضع) و جعفر، اظهر را سومين استاد اين قلم به شمار آورده‌اند. ميرعلی هرویكه خود از بزرگ‌ترين خوشنويسان نستعليق است، دربارۀ اظهر می‌نويسد: «مولانا اظهر اگر چه صاف‌تر از مولانا حكيم جعفر نوشت، ليكن در اصول به او نرسيد» (ص 370). عبدالرزاق تاريخ‌نويس نامور عصر تيموریبه او لقب «ظهيرالدين» داده، و دوست محمد كوشوانی هروی نيز از او پيروی كرده است. از تذكره‌نويسان متأخر، ميرزای سنگلاخ نخستين‌بار، به‌سبب استادی او بر سلطان علی مشهدی و برخی ديگر از استادان قلم نستعليق، به او لقب «استاد استادان» داده است (1 / 161) و ديگران نيز از او پيروی كرده‌اند (نيز نك‍ : ايرانی، 140).

شاگردان اظهر

اظهر افزون بر اينكه از نخستين استادان كتابت قلم نستعليق است، استاد شماری از نستعليق‌نويسان نامور مانند سلطان علی مشهدی، شيخ بايزيد پورانی و سلطان علی قاينی بود (محمد حيدر، گ 149 ب). اين امر نيز يكی از عوامل شهرت اوست.

آثار

الف ـ نسخه‌های خطی

1. نسخه‌ای از خسرو و شيرين نظامی گنجوی به قلم نستعليق با رقم «اظهر» و تاريخ 824 ق، در كتابخانۀ جان رايلندز منچستر (بيانی، همان، 1 / 73). 2. كليات عماد فقيه به قلم نستعليق كتابت خوش با رقم و تاريخ «برسم خزانة الكتب السلطان الاعظم بايسنقر بهادر خان خلدالله ملكه، اظهر ذوالحجة 834» (همان، نستعليق كتابت 1 / 72-73؛ همو، «اظهر ... »، 85). 3. مقطعات ابن يمين فريومدی، به قلم نستعليق كتابت خفی خوش، كتابت شده برای پير بوداق، با رقم «اظهر» و تاريخ 4 رجب 864 «بمشهد الرضوية ... » كه در موزۀ آثار اسلامی ترك در استانبول نگهداری می‌شود (همانجا). 4. شش دفتر مثنویمولوی، به قلم نستعليق كتابت خفی، عنوانها به قلم رقاع نيم دودانگ با رقم و تاريخ « ... العبداظهر» ربيع الاول سنۀ 872 در مجموعۀ بيانی (همو، احوال، 1 / 71). 5. سفينۀ اشعاری كه در رثای بايسنقر ميرزا سروده شده، به قلم نستعليق كتابت خوش با رقم و تاريخ «الاحقر اظهر تبريزی» شهر رجب 877، از مجموعۀ محمد نخجوانی در كتابخانۀ ملی تبريز (نخجوانی، 2 / 121-122). نوشته شده كه گويا اين همان سفينه‌ای است كه به عنوان «تسليت‌نامۀ» مرگ بايسنقر ميرزا، شعرای دربار شاهرخ سروده، و به او تقديم داشته‌اند (همانجا). اين احتمال ناممكن است، زيرا اين سفينه بنا بر تاريخ صريح آن 40 سال پس از مرگ بايسنقر ميرزا كتابت شده است. 6. خمسۀ نظامی و امير خسرو دهلوی به قلم نستعليق كتابت خوش، با رقم و تاريخ « ... اظهر تبريزی» رجب 877 «در دارالامان اصفهان»، در كتابخانۀ دانشگاه پنجاب لاهور پاكستان (بيانی، همان، 1 / 73؛ بشيرحسين، 1 / 109). 7. مجموعۀ اشعار حاوی 3 ترجيع‌بند از عراقی و 3 ترجيع‌بند ديگر از اوحدی مراغه‌ای، خواجوی كرمانی و امير نعيمی به قلم نستعليق خفی، بين السطور نقوش رنگين با صفحه‌ای آراسته، با رقم و تاريخ ... شهر محرم الحرام 880 « ... اظهر الكاتب فی بلدة هراة»، در كتابخانۀ دانشگاه عليگر هند. اين نسخه به كتابخانۀ نورالدين جهانگير تعليق داشته، و يادداشتی به خط او بر كتاب نوشته شده كه چنين است: الله اكبر پنجم آذر سنۀ 1 داخل كتابخانه اين نيازمند درگاه الٰهی در دارالخلافۀ آگره حرره نورالدين جهانگير بن اكبرشاه (حبيبی، 736-737)؛ 8. نسخه‌ای از ديوان عبدالرحمان جامی به قطع وزيری (22×13 سانتی‌متر)، شامل 219 برگ، هر صفحه 3 ستون 17 سطری، به قلم نستعليق خوش، صفحۀ اول و آخر مذهب (سرلوح كنده شده)، جلد چرمی ضربی طلاكوب، با رقم «اظهر الكاتب السلطانی» بدون تاريخ، در توپكاپی سرايی (TS, 240).

ب ـ قطعات

نزديك به 40 قطعه از آثار اظهر در كتابخانه‌ها و موزه‌های ايران و جهان نگاهداری می‌شود. اين قطعه‌ها به قلمهای ثلث ممتاز، رقاع عالی و نستعليق خوش از 4 دانگ تا غبار نوشته شده است. هر چند قطعه‌هايی كه دارای تاريخ، جای كتابت و يا نام كسی كه قطعه برای او نوشته شده است، اندكند،
اما همين اندك شمار نيز به شناخت زندگی اظهر كمك می‌كند؛ از آن جمله‌اند: 1. قطعه‌ای به قلم نستعليق برای ابراهيم سلطان بن شاهرخ تيموری (د 838 ق) كه نشانۀ ارتباط ميان اين خوشنويس است با شاهزادۀ تيموری(بيانی، احوال، 1 / 72). 2. قطعه‌ای به قلم نستعليق خوش با تاريخ 853 ق و رقم «اظهر الكاتب» نوشته شده در «دارالسلطنۀ هرات» كه در كتابخانۀ دانشگاه استانبول نگهداری می‌شود (همو، «اظهر»، 85). 3. قطعه‌ای به قلم نستعليق با رقم وتاريخ «كتبه العبداظهر ... بدارالامان سمرقند» وبه نام «السلطان الاعظم سلطان ابوسعيد گوركان ... » (همو، احوال، همانجا). 4. قطعه‌ای به قلم نستعليق با رقم «اظهر» و تاريخ 873 ق نوشته شده در شماخی (همانجا).

ج ـ آثار منسوب

شهرت بسيار اين خوشنويس چه در زمان زندگی و چه پس از مرگ سبب شده كه شمار درخور توجهی اثر را با جعل رقم به او نسبت دهند. اين آثار برخی تاريخ كتابتی تا يك سده پس از مرگ اظهر دارند و از ديدگاه شيوۀ خط نيز گاهی پخته‌تر از نستعليق زمان اظهر كتابت شده‌اند؛ اين نمونه‌ها از اين دست آثارند: 1. يك نسخۀ بوستان سعدی با رقم «مشقه اظهر الكاتب 987» در كتابخانۀ موزۀ كابل (سلجوقی، 33؛ بيانی، همان، 1 / 73). 2. نسخه‌ای از هفت پيكر نظامی با رقم «اظهر الكاتب» و تاريخ 988 ق در موزۀ هنر مترو پوليتن نيويورك (جغتايی، 22). 3. يك نسخه از ديوان حافظ به قلم نستعليق كتابت جلی عالی با رقم «اظهر الكاتب» بدون تاريخ. خط نسخه «به مراتب نيكوتر و كامل‌تر از خط اظهر است و يقيناً بيش از نيم قرن پس از مرگ او كتابت شده» است (بيانی، همانجا) كه در مجموعۀ اصغر مهدوی در تهران نگهداری می‌شود. 4. نسخه‌ای از كليات او حدی مراغه ایبا رقم افزودۀ «اظهر» كه در مجموعۀ عالی تورك گلدی، سفير تركيه در تهران، نگاهداری می‌شد (همانجا).

مآخذ

ابن كربلايی، حافظ حسين، روضات الجنان و جنات الجنان، به كوشش جعفر سلطان القرايی، تهران، 1344 ش؛ ايرانی، عبدالمحمد، پيدايش خط و خطاطان، قاهره، 1345 ق؛ بشيرحسين، محمد، فهرست مخطوطات شيرانی، لاهور، 1975 م؛ بيانی، مهدی، احوال و آثار خوش‌نويسان، تهران، 1348- 1358 ش؛ همو، «اظهر تبريزی»، پيام نوين، تهران، 1329 ش، س 3، شم‍ 1؛ جغتايی، محمد عبدالله، سرگذشت خط نستعليق، لاهور، 1970 م؛ حبيبی، عبدالحی، هنر عهد تيموريان و متفرعات آن، تهران، 1355 ش؛ دوست محمد، حالات هنروران، به كوشش محمد عبدالله جغتايی، لاهور، 1936 م؛ سلجوقی، فكری، ذكر برخی از خوشنويسان و هنرمندان، كابل، 1349 ش؛ عالی، مصطفى، مناقب هنروران، استانبول، 1926 م؛ عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدين و مجمع بحرين، به كوشش محمد شفيع، لاهور، 1949 م؛ محمد حيدر، دوغلات، تاريخ رشيدی، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ ميرزای سنگلاخ، تذكرةالخطاطين، تبريز، 1295 ق؛ ميرعلی هروی، «مداد الخطوط»، همراه ج 2 تذكرة الخطاطين (نك‍ : هم‍ ، ميرزای سنگلاخ)؛ نخجوانی، حسين، «كمال‌الدين جعفر خطاط تبريزی»، نشريۀ دانشكدۀ ادبيات تبريز، تبريز، 1337 ش، س 10، شم‍ 1؛ نيز:

TS, farsça, 1961

محمدحسن سمسار