اظفری گورکانی

اَظْفَریِ گورَكانی، محمدظهيرالدين ميرزا علی بخت (1172-1234 ق / 1758- 1818 م)، معروف به ميرزا كلان، عالم، شاعر، مترجم، وقايع‌نگار و فرهنگ‌نويس پرآوازۀ هند. پدرش ميرزا سلطان محمد ولی معروف به منجهلی صاحب از دودمان اورنگ‌زيب و از نوادگان نواب عفت آرابيگم نوۀ دختری معزالدين جهاندارشاه پسر شاه عالم اول بود (اظفری، 3). او در آغاز فرهنگ خود، نسب خويش را از طرف پدر به امير تيمور گوركانی (نك‍ : مرعشی، 16 / 170) و از سوی مادر به ابوالعلاء خواجه محمد نقشبندی رسانيده است (عمری، «الف»).
اظفریدر قلعۀ مبارك شاه جهان‌آباد (دهلی) به دنيا آمد و در همانجا پرورش يافت، به تحصيل علوم پرداخت، ازدواج كرد (همانجا) و چون ديگر شاهزادگانِ خاندان تيموری طبق آيينی كه از زمان جهاندار شاه مرسوم بود، از ابتدای زندگی خود در زندان قلعۀ مبارك به سر برد و پس از تقريباً 30 سال در 1203 ق / 1788 م با چند تن از همراهانش از قلعه گريخت و چندی در جی‌پور، جودهپور، رامپور و بانس بريلی اقامت گزيد؛ سپس به لكهنو رفت و در كنف حمايت آصف‌الدوله، فرمانروای آنجا در آمد (اظفری، 39-40، 58). وی7سال در لكهنو ماند و در 1211 ق از آنجا به حيدرآباد دكن رفت و از راه بنارس، عظيم‌آباد (پتنه) و مرشدآباد در 1212 ق به مدرس رسيد و مورد توجه و عنايت بهادر نواب، ملقب به عمدةالامراء قرار گرفت و تا پايان عمر در همانجا زيست (همو، 119، 120، 123؛ عمری، «ج»).
اظفری به زبانهای عربی، فارسی، تركی و اردو تسلط، و با انگليسی آشنايی داشت و در رشته‌های مختلف چون طب، نجوم، رمل، عروض، و موسيقی دانشهای بسيار اندوخته بود (همو، «الف») و در طی اقامتهای خود در شهرهای ياد شده، به سرودن شعر و ترجمۀ آثار ارزشمند و نيز تأليفاتی در زمينۀ فرهنگ‌نويسی و وقايع‌نگاری پرداخت.

آثار

از اظفری آثار ارزشمندی برجای مانده كه از مهم‌ترين آنهاست:

1. واقعات

اين اثر مهم‌ترين تأليف او به فارسی است. وی آن را در مرشدآباد در 1211 ق به خواهش ميرزاجان نوشته، و در 1221 ق در مدرس به پايان رسانيده است. اظفری در اين اثر افزون بر وصف فرار خود از اسارت، خاطرات و تجارب خويش از 1202 تا 1221 ق، به شرح وقايع سفرهای خود به شهرهای مختلف هند و رفتار دولتمردان با او و موقعيت جغرافيايی، تاريخی و اجتماعی آن شهرها نيز پرداخته است (نك‍ : ص 39، 58-61، 119-126) و تاريخ هند در دورۀ شاه عالم و اقتدار زودگذر غلام قادر روهيله كه برضد شاه عالم ثانی قيام كرده بود و چگونگی فروپاشی خاندان تيموريان هند را بيان داشته است (ص 9-14). اين اثر به كوشش چندراس خاران با دو مقدمه يكی به زبان انگليسی از همو و ديگری به زبان اردو از حمزه حسين عمری در مدرس (1958 م) به چاپ رسيده است. پيش از آن عبدالستار آن را به اردو ترجمه، و در 1937 م در همان شهر منتشر كرده بود. علی عباس نيز خلاصه‌ای از اين اثر را به اردو ترجمه، و با گزيدۀ اشعار اردوی اظفری در مجلۀ اورينتل كالج (شماره‌های فوريه و اوت 1963) به چاپ رسانيد.

2. ديوان،

كه به 3 زبان فارسی، تركی و اردوست و اظفری آن را در دهلی تدوين كرده است. دانشگاه مدرس 112 غزل اردو از اين ديوان را به انتخاب، مقدمه و حواشی خود اظفری به چاپ رسانده است.

3. فرهنگ

اين اثر دستور زبان تركی و فرهنگ فارسی ـ تركی و تركی ـ فارسی است. دست‌نوشته‌ای از آن در كتابخانۀ مرعشی قم (شم‍ 6171) موجود است (مرعشی، 16 / 170).
4. سانحات، مجموعۀ پند و اندرز شامل 108 سانحه به نثر مسجع و آميخته به نظم كه در 1211 ق نوشته شده است. نسخه‌ای از اين اثر در كتابخانۀ عمومی پنجاب (شم‍ 12) در لاهور موجود است (عباسی، 12-13).

5. عروض‌زاده

اين اثر دو ترجمه به نظم و نثر از رسالۀ تركی سلطان ظهيرالدين بابر در علم عروض است. نسخۀ هر دو ترجمه در دانشگاه پنجاب لاهور (شم‍ 2947) نگهداری می‌شود (بشيرحسين، 3 / 634).

6. مرغوب الفؤاد

ترجمۀ محبوب القلوبِ اميرعليشير نوايی، از تركی به فارسی است. اظفری اين اثر را در 1208 ق ترجمه كرد. اگرچه اين كتاب در اخلاق است، اما مترجم در مقدمۀ آن اطلاعات تاريخی ارزشمندی آورده، و دربارۀ اهميت زبان تركی سخن گفته است (عبدالله، 288 به بعد).

7. رسالة قبريه

اظفری در لكهنو به خواهش حكيم حسن رضاخان، رسالۀ قبريه منسوب به بقراط دربارۀ نشانه‌های مرگ را از عربی به نظم فارسی برگرداند (عباسی، 695-696).

مآخذ

اظفری گوركانی، محمد، واقعات، به كوشش چندراس خاران، مدرس، 1958 م؛ بشيرحسين، محمد، فهرست مخطوطات شيرانی، لاهور، 1968-1973 م؛ عباسی، منظور احسن، مخطوطات فارسيه، لاهور، 1963 م؛ عبدالله، سيد، فارسی زبان و ادب، لاهور، 1977 م؛ عمـری، حمـزه حسين، مقدمه بر واقعـات (نك‍ : هم‍ ، اظفری)؛ مرعشی، خطی.

محمدسليم مظهر