اطلاعات، وزارت

اطلاعات، وزارت \vezārat-e ettelāʾāt\، نهاد مسئول حفظ امنیت کشور (تأسیس: 1362 ش). 
پس‌ از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در 1357 ش، به‌سبب عملکرد ساواک (سازمان اطلاعات و امنیت کشور) پیش ‌از انقلاب، به‌ویژه در حوزۀ امنیت داخلی، و دستگیری و شکنجۀ بسیاری از مبارزان و انقلابیان، رهبران انقلاب و نیز فضای عمومی کشور اجاز‌ۀ تأسیس تشکیلات اطلاعاتی را نمی‌دادند. از این گذشته، در دورۀ آغازین پس ‌از پیروزی انقلاب ضرورتی برای چنین تشکیلاتی احساس نمی‌شد. نخستین قتل سیاسی در 3 اردیبهشت 1358 به‌دست گروه فرقان روی داد (نک‍ : ه‍ د، قرنی، محمدولی؛ فرقان، گروه) و در پی آن موجی از قتلهای سیاسی دیگر به راه افتاد. از سوی دیگر، با بروز ناآرامیهایی در برخی نقاط کشور، و آغاز تحرکات سلطنت‌طلبان و برخی گروههای دیگر، ضرورت تأسیس تشکیلاتی اطلاعاتی به‌تدریج احساس شد. ارگانهای انقلابی، سیاسی و امنیتی کشور به اقدامات محدودی در زمینۀ امنیت دست زدند و کوشیدند نقاط بحران را شناسایی، و از وقوع رخدادهای تهدید‌کنندۀ امنیت ملی جلوگیری کنند. 
دیری نپایید که چندین ارگان اطلاعاتی در بخشهای مختلف ایجاد شد که از آن جمله می‌توان از اینها یاد کرد: واحد اطلاعات و بررسیهای سیاسی ـ تأمینی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی؛ دفتر اطلاعات و تحقیقات نخست‌وزیری؛ اطلاعات کمیتۀ انقلاب اسلامی؛ اطلاعات دادستانی انقلاب اسلامی؛ اطلاعات شهربانی کل کشور؛ اطلاعات ژاندارمری؛ اطلاعات ارتش جمهوری اسلامی ایران؛ کمیتۀ اطلاعاتی ـ امنیتی رکن دوم؛ و واحد اطلاعات و تحقیقات دادگاه انقلاب ارتش (مهدی‌زاده؛ محمدی ری‌شهری، 3 / 26-27)؛ علاوه‌بر این، دهها تشکیلات مسلح خودجوش نیز درون تشکلهای کوچک و بزرگ وابسته به انقلاب ایجاد شده بود، از قبیل گارد انقلاب (گروه ابوشریف)؛ گارد دانشگاه (پاسا؛ گروه شهید محمد منتظری)؛ سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی (رفیق‌دوست، 2)؛ ستاد جنگهای نامنظم (شهید مصطفى چمران)؛ ستاد مبارزه با مواد مخدر (گروه صادق خلخالی) و جز آن. برخی از این تشکیلات حتى هسته‌های خودکفای اطلاعاتی هم داشتند. در نتیجه این ارگانها توانستند از دستاوردهای انقلاب اسلامی محافظت، و با ضد انقلاب و عوامل مداخله‌گر بیگانه مقابله کنند و امنیتی نسبی برقرار سازند، اما به‌سبب این عاملها، ضرورت متمرکزشدن فعالیتهای اطلاعاتی در قوۀ مجریه احساس شد: اتلاف نیروی انسانی و تحمیل هزینه‌های سنگین مادی به کشور بر اثر فعالیتهای موازی اطلاعاتی؛ پراکنده‌شدن کارشناسان خبره در ارگانهای مختلف؛ فقدان سیاستها، راهبردها و هدف‌گذاریهای یکپارچه و منسجم، به‌سبب وجود مدیریتها و سلیقه‌های مختلف؛ توازی و تداخل مأموریتها و فعالیتهای اطلاعاتی و امنیتی که گاه نیز به حوادث ناگواری می‌انجامید؛ ورود به عرصه‌های غیرمجاز و فضاهای خصوصی مردم و احتمال آلوده‌شدن برخی از مأموران به منهیات شرعی؛ وقوع اختلاف‌نظرها و اختلاف‌رویه‌ها در میان ارگانهای مختلف؛ لورفتن برخی از مأموریتهای حساس اطلاعـاتی بـه‌سبب فقـدان هماهنگی و طرحهای پیوند‌دهنده میـان دستگاههای اطلاعاتی؛ اختلاف در سیاست خارجی کشور؛ فقدان نظام جامع و یکپارچۀ اطلاع‌رسانی و خدمات اطلاعاتی به رهبران نظام؛ و نیز علتهای دیگری از این دست (مهدی‌زاده).
طرح قانونی تأسیس وزارت اطلاعات ابتدا با دعوت از صاحب‌نظران دستگاههای اطلاعاتی و حفاظتی نیروهای مسلح و دفترها و واحدهای اطلاعاتی موجود، در کمیسیون امور داخلی و مجلس شورای اسلامی، و سپس از 12 مهر 1361 در صحن علنی این مجلس به بحث گذاشته شد و سرانجام در 27 مرداد 1362 به تصویب نهایی رسید (مجموعه ... ، 26). مادۀ یک قانون تأسیس 
 وزارت اطلاعات می‌گوید: «به‌منظور کشف و پرورش اطلاعات امنیتی و اطلاعات خارجی و حفاظت اطلاعات و ضد جاسوسی و به دست آوردن آگاهیهای لازم از وضعیت دشمنان داخلی و خارجی، جهت پیشگیری و مقابله با توطئه‌های آنان علیه انقلاب اسلامی، کشور و نظام جمهوری اسلامی، وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی تشکیل می‌گردد». در تبصره‌های همین ماده، وظایف ارگانهای مختلف هم تفکیک شده است: «تبصرۀ 1: اطلاعات نظامی، با حفظ هماهنگی با وزارت اطلاعات، بر عهدۀ ارگانهای نظامی خواهد بود؛ تبصرۀ 2: اطلاعات تخصصی آشکار در هر زمینه، به‌عهدۀ ارگان تخصصی مربوط می‌باشد؛ تبصرۀ 3: هریک از وزارتخانه‌ها، مؤسسات و شرکتهای دولتی و نهادها و نیروهای نظامی و انتظامی که در کسب اطلاعات تخصصی خود به مسائل امنیتی برخورد نمایند، همچنین هرگونه اطلاعاتی که مورد تقاضای وزارت اطلاعات باشد، موظف‌اند آن اطلاعات را در اختیار وزارت اطلاعات قرار دهند» (همان، 26-27).
به‌منظور تنسیق و تنظیم فعالیتهای اطلاعاتی و هماهنگی دستگاهها و ارگانهای دیگر با وزارت اطلاعات، بنابر مواد قانونی دیگر، شورایی مرکب از اعضای زیر تشکیل می‌گردد: وزیر اطلاعات؛ دادستان کشور؛ وزیر کشور یا نمایندۀ تام‌الاختیار او؛ مسئول حفاظت اطلاعات سپاه پاسداران؛ مسئول حفاظت اطلاعات ارتش؛ مسئول واحد اطلاعات ارتش؛ وزیر امور خارجه یا نمایندۀ تام‌الاختیار او؛ مسئول حفاظت اطلاعات نیروی انتظامی (همان، 27-32).
شرح وظایف وزارت اطلاعات در مادۀ 10 بدین شرح ذکر شده است: «کسب و جمع‌آوری اخبار و تولید، تجزیه، تحلیل و طبقه‌بندی اطلاعات مورد نیاز در ابعاد داخلی و خارجی؛ کشف توطئه‌ها و فعالیتهای براندازی، جاسوسی، خرابکاری و اغتشاش علیه استقلال و امنیت و تمامیت ارضی کشور و نظام جمهوری اسلامی؛ حراست اخبار، اطلاعات، اسناد، مدارک، تأسیسات و پرسنل وزارتخانه»‌ (همان، 29- 30). 
وزیر اطلاعات، همچون سایر وزیران، از سوی رئیس‌جمهور به مجلس پیشنهاد و معرفی می‌شود. مجلس حق تحقیق و تفحص از وزارتخانه و سؤال و استیضاح از وزیر اطلاعات را دارد (باقی، 28-30). وزارت اطلاعات نمی‌تواند رأساً و بدون هماهنگی مراجع نظارتی، هدف‌گذاری و خط مشی کلی ترسیم کند. این وظیفه را مرجع بالاتری در هیئت وزیران انجام می‌دهد. وزارت اطلاعات به‌مثابۀ تشکیلات اطلاعاتی اصلی (مادر) در کشور تلقی می‌شود. سایر دستگاههای اطلاعاتی که در قانون تأسیس وزارت اطلاعات از آنها یاد شده است، در انجام مأموریتهای خود باید هماهنگ با این وزارتخانه عمل کنند (مهدی‌زاده). 
وزارت اطلاعات هم‌اکنون از این واحدها تشکیل شده است: اطلاعات خارجی، امنیت داخلی، ضدجاسوسی، بررسیهای اطلاعاتی، اداری و مالی، پشتیبانی، آموزش، فنی، و واحدهای استانی (همو). 

مآخذ

باقی، عمادالدین، برای تاریخ: گفت‌وگو با سعید حجاریان، تهران، 1379 ش؛ رفیق‌دوست، محسن، «سپاه وزارت اطلاعات را تشکیل داد» (مصاحبه با خبرگزاری ایسنا)، اعتماد، تهران، 1386 ش، س 5، شم‍ 373‘1؛ مجموعۀ وظایف و اختیارات وزیر اطلاعات، معاونت پژوهش ریاست جمهوری، تهران، 1379 ش؛ محمدی ری‌شهری، محمد، خاطره‌ها، تهران، 1385 ش؛ مهدی‌زاده، مصطفى، تحقیقات میدانی.

مصطفى مهدی‌زاده