اصل

اصل \asl\، اصطلاحی در علم حدیث، به معنی هریک از نسخه‌ها و نوشته‌های آغازین که مستقیماً از کتابت شنیده‌ها پدید آمده بودند. این اصطلاح با تفاوتهایی در مصادیق، هم در محافل اهل سنت و هم نزد امامیه کاربرد داشته است. اصطلاح «اصل» با اشاره به مفهوم «مصدر نقل»، از سابقه‌ای کهن همپای حدیث‌گویی و علم حدیث برخوردار است. اصل حدیثی در عرض «مُصَنَّف» قرار دارد، با این تفاوت که مصنفها به‌نحوی تدوین یافته‌اند و نویسنده در پدیدآوردن آنها حضوری آشکار داشته است، درحالی‌که در نوشتن یک اصل، نویسنده بدون هیچ کوششی در جهت مدون‌سازی، احادیث مسموع خود را تنها با کتابت به ضبط درمی‌آورده است (نک‍ : ابن‌صلاح، 318-319؛ نووی، 2 / 72؛ سخاوی، 2 / 237؛ خطیب، 239-243). 
در محافل شیعه، ناقلان حدیث در سده‌های نخستین، با برخوردی ویژه نسبت به اصل، به گردآوری مجموعه‌های حدیثی چهارصدگانه‌ای مبادرت ورزیدند و عملاً مناط صحت حدیث نزد محدثان نسلهای بعد، وجود آن در یکی از این اصول بود. این مجموعه‌ها که به «اصول اربعمائة» شهرت دارند و زمینه‌های مختلفی ازجمله احکام، سنن، مواعظ، ادعیه و تفسیر احادیث را در بر داشتند، از قدیم با همان مفهوم کلی و عامِ «اصل» رواج داشت، با این تفاوت که در میان امامیه، اعتبار اصل زمانی بود که از زبان معصوم (ع) صادر شده باشد و از طرق متصل مشایخ به آن بزرگواران برسد (نک‍ : شیخ بهایی، 6-7). 
در مقابل این اصول، در آثار امامی، «مصنفات» وجود دارند. برخلاف اصل که هرچه در آن است، احادیث منقول از معصوم (ع) است، در مصنفات، افزون‌بر احادیث معصومان (ع)، آثار مصنِف نیز جای دارد که بدین ترتیب، از اعتبار و اصالت آن نسبت به اصل می‌کاهد (ابن‌بابویه، 1 / 5؛ طوسی، 1، 3). 

مآخذ

ابن‌بابویه، محمد، من لایحضره الفقیه، به‌کوشش حسن موسوی خرسان، بیروت، 1401 ق / 1981 م؛ ابن‌صلاح، عثمان، مقدمة، به کوشش عائشه عبدالرحمان بنت شاطی، قاهره، 1976 م؛ خطیب بغدادی، احمد، الکفایة، حیدرآباد دکن، 1357 ق؛ سخاوی، محمد، فتح المغیث، بیروت، 1408 ق؛ شیخ بهایی، محمد، «الوجیزة فی علم الدرایة»، همراه حبل المتین، تهران، 1319 ق؛ طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش آلویس اشپرنگر، مشهد، 1351 ش؛ نووی، یحیى، «التقریب و التیسیر»، تدریب الراوی، به کوشش احمد عمر هاشم، بیروت، 1409 ق / 1989 م. 

فرامرز حاج‌منوچهری (دبا)