اصطفن بن بسیل

اصطفن بن بسیل \estefan-e-bn-e basīl\، از نخستین مترجمان متون طبی یونانی به زبان عربی در سدۀ 3 ق / 9 م و نخستین مترجم کتاب دارویی دیوسکوریدس به زبان عربی. یگانه اطلاعی که از زندگانی اصطفن داریم، این است که در زمان حنین بن اسحاق می‌زیسته، و از زمرۀ مترجمان چیره‌دستی بوده که متوکل، خلیفۀ عباسی، به دستیاری حنین گماشته است (ابن‌جلجل، 69؛ قفطی، 171؛ ابن ‌ابی‌ اصیبعه، 1 / 189). 

آثـار

آثار شناخته‌شدۀ اصطفن همه ترجمۀ کتابهای طبی و دارویی یونانی است که مستقیماً از آن زبان، یا گاه از روی ترجمه‌های سریانی، به عربی ترجمه می‌شده است:
1. المقالات السبع، یا هیولی الطب فی الحشائش و السموم، اثر دیوسکوریدس که مهم‌ترین کتاب دارویی در طب اسلامی است، و در حدود 12 سده منبع اصلی داروشناسی در جهان اسلام بوده است. متن یونانی کتاب که شامل 5 مقالۀ اصلی و دو مقالۀ الحاقی است، در سدۀ 1 م نگارش یافته است. این کتاب در زمان متوکل، به‌کوشش حنین بن اسحاق، به بغداد آورده، و نخست توسط خود او به زبان سریانی ترجمه شد. سپس اصطفن متن کامل آن را از زبان یونانی به عربی ترجمه کرد و حنین این ترجمه را بازبینی و اصلاح کرد. اصطفن نامهای دارویی یونانی را که معادل عربی آنها را می‌شناخت، در متن کتاب وارد کرد، ولی نامهای ناشناخته را به همان صورت اصلی در متن عربی آورد تا شاید آیندگان معادلهایی برای آنها بیابند. غالب این نامها یک سده بعد در اندلس، به یاری راهبی به نام نیکلا به زبان عربی ترجمه و تفسیر شد. ترجمۀ اصطفن بی‌شک مهم‌ترین ترجمۀ کتاب دیوسکوریدس به زبان عربی است (نک‍ : ابن ‌ابی‌ اصیبعه، 2 / 46-47؛ لکلر، 5-38؛ اولمان، 259-262؛ صادق، 7-19، که نسخه‌های مختلف ترجمۀ اصطفن را معرفی و مقایسه کرده است).

 دیگر آثار اصطفن اینها ست: 2. الادویة المستعملة، اثر اوریباسیوس (ابن‌ندیم، 350؛ نیز GAS, III / 152-154)؛ 3. الحاجة الی التنفس، یا منفعة النفس، اثر جالینوس که ظاهراً نیمی از آن را اصطفن، و نیم دیگر را حنین به عربی ترجمه کرده است (نک‍ : ص 163؛ ابن‌ندیم، 349؛ نیز GAS, III / 104)؛ 4. حرکة العضل، اثر جالینوس، که حنین آن را با متن یونانی مقابله و اصلاح کرده است (ص 162؛ ابن‌ندیم، همانجا؛ نیز GAS, III / 103-104)؛ 5. الذبول، اثر جالینوس، که حنین بخشی از آن را اصلاح کرده است (ص 168)؛ نسخه‌هایی از این کتاب در لیسبن و احتمالاً فلورانس موجود است (GAS, III / 116)؛ 6. عدد المقاییس (ابن‌ندیم، 350). 7. علل التنفس، اثر جالینوس، که حنین و اصطفن با هم آن را مقابله کرده‌‌اند (حنین، 162؛ ابن‌ندیم، 349؛ نیز GAS, III / 102-103)؛ 8. فی الامتلاء، اثر جالینوس (حنین، 166؛ ابن‌ندیم، همانجا؛ نیز GAS, III / 111)؛ 9. فی حرکة الصدر و الرئة، اثر جالینوس، که حنین آن را مقابله و اصلاح کرده است (ص 161-162؛ ابن‌ندیم، همانجا؛ نیز GAS, III / 134-135)؛ 10. الفصد، اثر جالینوس، که اصطفن مقالۀ آخر آن را از روی ترجمۀ سریانی سرگیوس به عربی ترجمه کرده است (حنین، 168؛ ابن‌ندیم، همانجا)؛ نسخه‌هایی از این کتاب در قاهره و رامپور موجود است (GAS, III / 115-116)؛ 11. المرة السوداء، اثر جالینوس (حنین، 167؛ ابن‌ندیم، همانجا)؛ نسخه‌ای از این کتاب در ایاصوفیه موجود است (GAS, III / 113-114).

مآخذ

ابن ‌ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به‌کوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299 ق / 1882 م؛ ابن‌جلجل، سلیمان، طبقات الاطباء و الحکماء، به‌کوشش فؤاد سید، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ ابن‌ندیم، الفهرست؛ حنین بن اسحاق، «رسالة الى علی بن یحیى»، دراسات و نصوص فی الفلسفة و العلوم عند العرب، به‌کوشش عبدالرحمان بدوی، بیروت، 1981 م؛ قفطی، علی، تاریخ الحکماء، به‌کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، 1903 م؛ نیز:

GAS; Leclerc, L., «De la Traduction arabe de Dioscorides», JA, 1867, vol. IX; Sadek, M. M., The Arabic Materia Medica of Dioscorides, Quebec, 1983; Ullmann, M., Die Medizin im Islam, Leiden / Köln, 1970.

مهران ارزنده (دبا، «استفان بن بسیل»)