اصفهانی، ملا علی محمد

اصفهانی \esfahānī\، ملا علی‌محمد (1215-1293 ق / 1800-1876 م)، ملقب به «غیاث‌الدین جمشید ثانی»، فرزند محمدحسین محله نوی و پدر میرزا عبدالغفار نجم‌الدوله (منجم‌باشی ناصرالدین شاه)، ریاضی‌دان و منجم مشهور دورۀ قاجار. 
اصفهانی احتمالاً در محله نویِ اصفهان زاده شد (آقابزرگ، 26 / 232). در 1274 ق، پس ‌از آنکه علی‌قلی خان اعتضادالسلطنه (ه‍ م) ریاست دارالفنون را بر عهده گرفت، از اصفهانی دعوت نمود تا برای تدریس ریاضیات در دارالفنون به تهران بیاید. او پیش ‌از این نیز به‌عنوان یکی از ممتحنان بر روند آزمونهای مدرسه و سطح علمی دانش‌آموزان نظارت می‌کرد (وقایع ... ، شم‍ 394، ص 2؛ نیز نک‍ : محبوبی، 16). اصفهانی پس ‌از مهاجرت به تهران تا پایان عمر در آنجا زیست و سرانجام در 17 صفر 1293 در تهران درگذشت و در وادی‌السلام نجف به خـاک سپـرده شد (نک‍ : اعتمادالسلطنه، 2 / 1083؛ فروغی، 386-387؛ بامداد، 2 / 482؛ آقابزرگ، همانجا). 
یکی از مهم‌ترین فعالیتهای اصفهانی تهیۀ نقشه‌ای از باقی‌ماندۀ رصدخانۀ مراغه است. در 1276 ق، به دستور ناصرالدین شاه، هیئتی چهارنفره برای بررسی بازمانده‌های رصدخانۀ مراغه و تهیۀ نقشه از آن تشکیل شد. این هیئت متشکل بود از اعتضادالسلطنه، ملا علی‌محمد اصفهانی، میرزا احمد حکیم‌باشی و فرهاد میرزا، والی آذربایجان. خود ناصرالدین شاه نیز همراه این هیئت در تاریخ 27 صفر 1276 به مراغه رفت. آنها در مدت اقامت در آنجا نقشه‌ای از محل رصد‌خانه (رصد داغی= کوه رصد) تهیه کردند (ورجاوند، 361-362؛ نیز نک‍ : وقایع، شم‍ 447، ص 1). اصفهانی دارای آثاری است که از آن جمله‌اند: تکمله‌ای بر عیون الحساب ملا محمدباقر یزدی با عنوان تکملة العیون؛ و دستور استخراج قبله (آقابزرگ، 26 / 232، 299). وی در تألیف جلدهای 3 تا 7 مجموعۀ نامۀ دانشوران ناصری، زیر نظر اعتضادالسلطنه و پس ‌از فوت وی زیر نظر محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، نیز شرکت داشت (صدر، 15). 

مآخذ

اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان؛ آقابزرگ، الذریعة؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1363 ش؛ صدر، رضا، مقدمه بر نامۀ دانشوران، قم، 1379 ق؛ فروغی، ابوالحسن، «ترجمۀ احوال نجم‌الدوله»، فرهنگ ایران‌زمین، 1353 ش، ج 20؛ محبوبی اردکانی، حسین، تاریخ تحول دانشگاه تهران و مؤسسات عالی آموزشی ایران، تهران، 1350 ش؛ ورجاوند، پرویز، کاوش رصدخانۀ مراغه، تهران، 1366 ش؛ وقایع اتفاقیه، چ تصویری، تهران، 1373 ش.

حسین روح‌اللٰهی