اصحاب کهف

اصحاب كهف و اصحاب رقیم

از آنجا كه در قرآن كریم، در بیان داستان اصحاب كهف، واژۀ «رقیم» به «كهف» عطف شده است (كهف/ 18/ 9)، در برخی پرداختهای روایی داستان اصحاب كهف به فراخور مضمون مختلف، اصحاب رقیم با اصحاب كهف گروهی واحد تلقی شده‌اند. در این منابع، برای رقیم معانی گوناگونی ذكر شده است تا میان آن و داستان اصحاب كهف الفتی ایجاد شود؛ ولی در مقابل روایاتی نیز وجود دارند كه این دو را از یكدیگر جدا دانسته، داستانی مستقل دربارۀ اصحاب رقیم آورده‌اند. در این میان، دیدگاه نخست از شهرت بیشتری برخوردار بوده، و این ویژگی سبب گشته است تا عملاً داستان اصحاب كهف و اصحاب رقیم در كنار یكدیگر گنجانیده شود.
در آن دسته از روایات كه دو داستان را مستقل انگاشته‌اند، اصحاب رقیم اشاره به 3 جوان است كه به غاری درآمدند و بر اثر بسته شدن دهانۀ غار، در آن محبوس گشتند؛ پس از استغاثه‌های فراوان بر آن شدند تا هر یك به بیان یكی از اعمال نیك خود بپردازند، تا مگر خدای تعالى رحمت آورد و درِ غار گشوده گردد؛ پس چنین كردند و بدین ترتیب از غار رهایی یافتند (نك‍ : طوسی، محمد بن حسن، امالی، 408- 409؛ مجلسی، 14/ 426-427؛ سورآبادی، 211-213؛ نیز نك‍ : مسعودی، مروج، 1/ 314).
در مقابل، در آن دسته از روایات كه از شهرت بیشتری برخوردارند، رقیم مفاهیم گوناگونی در ارتباط با اصحاب كهف، یافته است. در بیشتر این منابع، با لحاظ كردن ریشۀ لغوی «رقیم» آن را به معنی «نوشته»، یا به‌طور دقیق‌تر همان دو لوحی دانسته‌اند كه داستان اصحاب كهف بر روی آن نوشته شده، و بر درِ غار نهاده شده بوده است (نك‍ : ابن‌هشام، 1/ 324؛ بخاری، 4/ 147، 5/ 229؛ قمی، 2/ 31؛ طبرسی، 6/ 697؛ ابن درید، 2/ 405؛ ابوعبدالرحمان، 223). در این میان برخی رقیم را نامی برای یك وادی كه غار اصحاب كهف در آن واقع بوده، ذكر كرده‌اند و در روایاتی نیز، مكان آن را در نزدیكی ایله گفته‌اند (نك‍ : ابوعبیده، 394؛ طبری، تفسیر، 15/ 131؛ طبرسی، همانجا؛ ابن‌كثیر، 4/ 368). در نقلی از ضحاك بن مزاحم، رقیم شهری در روم معرفی شده است كه در آن غاری است و 21 جسد به هیأت اصحاب كهف كه گویی به خوابی عمیق فرو رفته‌اند، در آن غار وجود دارد و دیدار آنان، یادآور داستان اصحاب كهف است (قرطبی، 10/ 357- 358؛ برای دیگر روایت، نك‍ : فخرالدین، 21/ 82؛ قرطبی، 10/ 356- 358؛ ابن منظور، ذیل رق م؛ زمخشری، 4/ 704-705).

اصحاب كهف نزد مذاهب گوناگون اسلامی

در میان اخبار نقل شده دربارۀ دیدار اصحاب كهف از سوی مسلمانان، روایتی شیعی وجود دارد با این مضمون كه حضرت رسول (ص) به منظور اثبات حقانیت امام علی (ع)، آن حضرت را با برخی از سران اصحاب به سوی جایگاه اصحاب كهف گسیل داشت؛ هر یك از همراهان از سوی پیامبر (ص) مأمور بودند تا اصحاب كهف را سلام گویند، اما هیچ یك را از درون غار پاسخی نیامد؛ چون حضرت علی (ع) آنان را سلام گفت، پاسخ دررسید و همراهان با شگفتی علت را پرسان شدند و در طی گفت‌وگویی میان ایشان و اصحاب كهف، كهفیان حضرت علی (ع) را وصی پیامبر (ص) معرفی كردند (راوندی، 1/ 189-190؛ مجلسی، 14/ 420).
در پیوندی دیگر میان اندیشۀ شیعی و داستان اصحاب كهف، باید به آن دسته از روایات شیعی اشاره كرد كه كتمان ایمان از سوی ابوطالب را به كتمان اصحاب كهف مثل زده‌اند و در این همسان‌سازی، بر اهمیت تقیه تأكید ورزیده‌اند (نك‍ : الاختصاص، 241؛ عیاشی، 2/ 323؛ كلینی، 1/ 488، 2/ 218؛ راوندی، 2/ 942-943؛ نیز یعقوبی، 2/ 212).
این نكته نیز در تفسیر پیشۀ اصحاب كهف ــ كه در منابع به عنوان صراف معرفی شده‌اند ــ قابل یادكرد است كه در روایتی از امام جعفر صادق (ع) در مدح ایشان، اصحاب كهف نه صراف درهم و دینار، كه صراف كلام حق در مقابل باطل شناسانده شده‌اند (نك‍ : عیاشی، 2/ 322؛ ابن بابویه، 3/ 96-97).
اصحاب كهف در میان فرق مختلف اسلامی دارای جایگاهی ویژه‌اند؛ چنانكه برای مثال در میان اسماعیلیه، برخی از مشایخ آنان، در مسألۀ امامت و وصایت از این داستان بهره برده، و مثلاً با اصل قرار دادن روایتی كه این جوانان را 7 تن معرفی كرده است، سعی در همسو كردن این عدد با شمار امامان هفتگانۀ اسماعیلی داشته‌اند (مثلاً نك‍ : ماسینیون، چ 1955 م، 13)، و نیز با تأویلی، 309 سال در غار خفتن آنها را با 300 ناطق و 9 نبی و وصی اسماعیلی متناظر ساخته‌اند (برای پیوند با موضوعاتی چون سلسلۀ وصایا و ظهور مهدی نزد اسماعیلیان، نك‍ : همان، 72-73).
همچنین جایگاه والایی برای اصحاب كهف در تصوف وجود دارد كه به ویژه در مسألۀ فتوت و جوانمردی و نیز كرامات اولیاء از این داستان بهره‌ها برده شده است (برای تصوف، مثلاً نك‍ : قشیری، 634-635؛ ماسینیون، چ 1995 م، 71 به بعد). داستان این جوانان در ادب فارسی نیز بازتابی گسترده یافته، و تقریباً بیشتر شعرای پارسی‌گوی ازجمله سنایی، سعدی، مولوی و عطار یادی از ایشان در آثار خود داشته‌اند. در این میان سگ اصحاب كهف كه مظهر طلب و سلوك در مسیر حقیقت قلمداد شده، و به عنوان موجودی كه به واسطۀ یافتن گوهر حقیقت از مرتبۀ حیوانی به درجۀ راه یافتگانِ حق رسیده، بسیار حائز اهمیت است (نك‍ : یاحقی، 94).

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛ ابن بابویه، محمد، من لایحضره الفقیه، به كوشش حسن موسوی خرسان، نجف، 1376 ق؛ ابن خردادبه، عبیدالله، المسالك و الممالك، به كوشش دخویه، لیدن، 1889 م؛ ابن درید، محمد، جمهرة اللغة، حیدرآباد دكن، 1345 ق؛ ابن‌عبری، غریغوریوس، تاریخ مختصر الدول، بیروت، 1958 م؛ ابن‌قتیبه، عبدالله، المعارف، به كوشش ثروت عكاشه، قاهره، 1960 م؛ ابن كثیر، اسماعیل، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، 1389 ق/ 1970 م؛ ابن منظور، لسان؛ ابن هشام، عبدالملك، السیرة النبویة، به كوشش مصطفى سقا و دیگران، قاهره، 1355 ق/ 1936 م؛ ابوعبدالرحمان زیدی، عبدالله، غرائب القرآن، به كوشش محمد سلیم حاج، بیروت، 1405 ق/ 1985 م؛ ابوعبیده، معمر، مجاز القرآن، به كوشش محمد فؤاد سزگین، بیروت، 1401 ق/ 1981 م؛ الاختصاص، منسوب به شیخ مفید، به كوشش علی‌اكبر غفاری، قم، جماعة المدرسین؛ ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، پورت سعید، مكتبة الثقافة الدینیه؛ بخاری، محمد، صحیح، استانبول، 1315 ق؛ بغوی، حسین، معالم التنزیل، بیروت، 1405 ق/ 1985 م؛ بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، به كوشش ادوارد زاخاو، لایپزیگ، 1923 م؛ ثعلبی، احمد، قصص الانبیاء، بیروت، دارالرائد العربی؛ دمیری، محمد، حیاة الحیوان الكبری، قاهره، مكتبة مصطفی البابی الحلبی؛ راوندی، سعید، الخرائج و الجرائح، قم، 1409 ق؛ زمخشری، محمود، الكشاف، قاهره، 1366 ق/ 1947 م؛ سورآبادی، ابوبكر، قصص قرآن مجید، تهران، 1347 ش؛ شریف رضی، تلخیص البیان، بیروت، 1406 ق/ 1986 م؛ ضحاك بن مزاحم، «متنی دربارۀ داستان اصحاب كهف» (نك‍ : مل‍ ، واثكث)؛ طبرسی، فضل، مجمع البیان، به كوشش هاشم رسولی محلاتی و فضل‌الله یزدی طباطبایی، بیروت، 1408 ق/ 1988 م؛ طبری، تاریخ، به كوشش دخویه، لیدن، 1879-1881 م؛ همو، تفسیر؛ طوسی، محمد بن حسن، امالی، به كوشش محمد صادق بحرالعلوم، بیروت، 1401 ق/ 1981 م؛ همو، التبیان، به كوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی؛ طوسی، محمد بن محمود، عجائب المخلوقات، به كوشش منوچهر ستوده، تهران، 1345 ش؛ عیاشی، محمد، التفسیر، به كوشش هاشم رسولی محلاتی، تهران، 1380 ق؛ فخرالدین رازی، محمد، التفسیر الكبیر، قاهره، المطبعة البهیه؛ قرآن كریم؛ قرطبی، محمد، الجامع لاحكام القرآن، بیروت، 1372 ق؛ قزوینی، زكریا، آثار البلاد، بیروت، 1404 ق/ 1984 م؛ همو، عجائب المخلوقات، به كوشش ووستنفلد، ویسبادن، 1848 م؛ قشیری، عبدالكریم، رسالۀ قشیریه، ترجمۀ كهن فارسی، به كوشش بدیع الزمان فروزانفر، تهران، 1361 ش؛ قلقشندی، احمد، صبح الاعشى، قاهره، وزارة الثقافة و الارشاد القومی؛ قمی، علی، تفسیر، به كوشش طیب موسوی جزایری، نجف، 1387 ق؛ كلینی، محمد، الكافی، به كوشش علی اكبر غفاری، تهران، 1388 ق؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، لیدن، 1893 م؛ همو، مروج الذهب، به كوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، 1384 ق/ 1964 م؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به كوشش دخویه، لیدن، 1906 م؛ مقدسی، مطهر، البدء و التاریخ، به كوشش كلمان هوار، پاریس، 1903 م؛ نیشابوری، ابراهیم، قصص الانبیاء، به كوشش حبیب یغمایی، تهران، 1359 ش؛ یاحقی، محمد جعفر، فرهنگ اساطیر، تهران، 1369 ش؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، 1379 ق/ 1960 م؛ نیز:

Day, E.,« Seven Sleepers of Ephesus», New Catholic Encyclopedia, 1966, vol. XIII; Gibbon, E., The Decline and Fall of the Roman Empire, Chicago, 1952; Graf, G., Geschichte der christlichen arabischen Literatur, Vatican, 1954; Guidi, I., «Seven Sleepers», ERE, vol. XI; Jervis, J.,«Khizr: The Emerald Angel of the Heart ... », Journal of Religion and Culture, 1992, vol. VI; Jung, C. G., The Archetypes and the Collective Unconscious, tr. R. F. C. Hull, Princeton, 1968; Massignon, L., «Les Sept dormants d’Ephèse (Ahl-al-Kahf) en Islam et en Chrétienté », Revue des Etudes Islamiques, 1954-1960; Sidersky, D., Les origines des légendes musulmanes, Paris, 1933;«Taanith », The Babylonian Talmud, ed. I. Epstein, London, 1990; Vazquez, J., «Los Siete Durmientes de Efeso », Rivista del Instituto (Egipcio) de Estudios Islamicos, 1959-1960, vols. VII-VIII; Weyh, W.,«Zur Geschichte der Siebenschläferlegende », ZDMG, 1911, vol. LXV.
فرامرز حاج‌منوچهری