اصطخاب

اِصْطِخاب،  اصطلاحی در موسیقی دوران اسلامی ایران. اصطخاب، از مادۀ «صخب» به معنی به هم (با هم) بانگ كردن (زوزنی، 486) و اختلاط اصوات (زمخشری، 349) است.
اگرچه هنرمندان بزرگی چون فارابی در الموسیقی الكبیر و صفی‌الدین ارموی در الادوار به اصطخاب اشارۀ زودگذری كرده‌اند، ولی عبدالقادر مراغی این اصطلاح را بارها در آثار خود آورده، و حتى واژه‌های هم‌خانواده با آن، نظیر مصطخب و نیز اصطخابات را به كار برده است ( جامع الالحان، 360، 385، فهرست، نیز شرح ادوار، 439، 454، فهرست). در بعضی از مآخذ مانند بخش موسیقی درة التاج، چاپ مشكان طبسی و بعضی از نسخه‌های خطی الادوار و الموسیقی الكبیر (چ قاهره) به جای اصطخاب و با همان معنی، اصطحاب با حاء (ح) دیده می‌شود كه باید آن را حمل بر مسامحه كرد.
از توضیحی كه صفی‌الدین ارموی در الادوار زیر عنوان «اصطخاب غیر معهود» (گ 20) داده، و عبدالقادر مراغی در شرح ادوار با تفصیل بیشتری آن را موردبحث قرار داده است (ص 239-247)، چنین برمی‌آید كه اصطخاب را هر دو به معنی همصدایی یا هماهنگی به كار برده‌اند كه می‌تواند «به اجتماع دو یـا چند صـدا كه بـا هـم نواختـه شـود»، اطلاق گـردد (نك‍ : بركشلی، 19؛ نیز نك‍ : فارمر، I / 12). اصطخاب را با توسّع در معنی می‌توان به كوك و كوك كردن نیز تعبیر كرد، زیرا از آنجا كه ارموی و مراغی به دو نوع اصطخاب، معهود و غیرمعهود، قائل بوده‌اند، معلوم می‌شود كوكهای عادی و غیرعادی ساز را در نظر داشته‌اند و بنابراین در مقام مقایسه می‌توان احتمال داد كه اصطخاب معهود نظیر راست كوك و چپ كوك و كوكهای تفننی كنونی بوده است.
هرچند در آثار صفی‌الدین ارموی و عبدالقادر مراغی اصطخاب بیشتر درمورد عود به كار رفته است، ولی ظاهراً مفهوم عامی برای تمام سازها و یا به عبارت صحیح‌تر «اوتار» (تارها، سیمها) داشته است و شاید توجه بیشتر به عود از آن جهت باشد كه ساز آرمانی و كارآرای آن روزگار به شمار می‌رفته است.
اصطخاب معهود به این صورت بوده است كه «مطلقات اوتار» یعنی صدای دست‌باز[ یا دسواز ] هر وتری با مافوقش به
نسبت «ذی الاربع» یا چهارگان (فاصلۀ ) باشد (ارموی، همانجا). در این صورت اگر صدای سیم نخست یا مادون را «دو» بگیریم، صدای سیم مافوق «فا» خواهد شد كه با نظام ابجدی قدیم الف و ح می‌شود.
اصطخاب غیرمعهود چنانكه مراغی می‌گوید «كثیرة الانواع» (همان، 242) بوده‌اند و او با آنكه قائل به 1001 شدّ بوده است (همانجا)، در جدول «اصطخابات غیرمعهود» تنها به ذكر 617 نوع بسنده كرده است (همان، 245-247). ارموی (همانجا) به عنوان نمونۀ اصطخاب، دور عشّاق را كه نخستین دور از ادوار هشتاد و چهارگانه و یكی از آهنگهای معروف آن روزگار بوده است، برای وترین (دووتر) چنین ذكر می‌كند (نك‍ : شكل بالا).
 با آنكه در انطباق مفهوم اصطخاب معهود و غیرمعهود قدیم با راست‌كوك و چپ‌كوك كنونی نمی‌توان اطمینان كامل داشت، ولی نباید ارزش هنری كوكهای چپ را نادیده گرفت. راست كوك همان‌طور كه واژۀ معهود حكایت می‌كند، كوكی است همگانی و متداول و شاید به تعبیری آسان‌تر و عملی‌تر كه نوآموزان به آسانی می‌توانند آن را فرابگیرند و برای خوانندگان تازه كار هم به سهولت قابل اجراست، درصورتی كه چپ‌كوك و كوكهای تفننی به مهارت و كاردانی بیشتری نیاز دارد و طبعاً نوازندگی وخوانندگی در آن مایه دشوارتر و هنرمندانه‌تر خواهد بود.
در پایین ستون پیش به عنوان نمونه شور راست كوك تار آورده شده است؛ اگرچه دستگاههای موسیقی ایرانی با اعمال هنر و سلیقه‌ای كه استادان داشته‌اند، دارای كوكهای گوناگونی است.

مآخذ  

ارموی، صفی‌الدین، الادوار، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ بركشلی، مهدی، موسیقی دورۀ ساسانی، تهران، 1326ش؛ زمخشری، محمود، اساس البلاغة، بیروت، 1979 م؛ زوزنی، حسین، المصادر، به كوشش تقی بینش، مشهد، 1345 ش؛ مراغی، عبدالقادر، جامع الالحان، به كوشش تقی بینش، تهران، 1366ش؛ همو، شرح ادوار، به كوشش تقی بینش، تهران، 1370 ش؛ نیز:

Farmer, H. G., Studies in Oriental Music, Frankfurt, 1968.
تقی بینش