اصحاب ایکه

اَصْحابِ اَیْكه، نام قومی یاد شده در قرآن كریم كه رسالت پیامبر خویش، شعیب (ع) را نپذیرفتند و بر ستمكاری خود اصرار ورزیدند. یاد اینان 4 بار در قرآن كریم، در سوره‌های حجر (15 / 78)، شعراء (26 / 176)، ص (38 / 13) و ق (50 / 14)، به میان آمده، و در كنار اقوامی چون ثمود، قوم لوط و قوم تُبَّع جای گرفته است. این قوم در منابع قصص، غالباً با اصحاب مدین كه حضرت شعیب (ع)، میان آنان نبوت می‌كرده، یكی دانسته شده، و این نكته در قولی مشهور از ابن عباس نیز تأیید شده است، اما بسیاری از مفسران، از جمله اهل تفسیر از تابعان چون قتـاده و عكرمه، ایـن دو نـام را به دو قوم بـازگردانیده‌اند (نك‍ : طبری، 1 / 327؛ مقدسی، 3 / 76؛ نیز برای حدیثی نبوی، نك‍ : سیوطی، 5 / 91).
ضبط واژۀ «ایكه»، موضوع اختلاف میان قراء بوده، و معانی متفاوتی برای آن ذكر گردیده است. در میان عالمان قرائت، در ضبط این تركیب در سوره‌های شعراء و ص ــ و نه در سوره‌های حجر و ق ــ اختلاف نظر وجود دارد. این تركیب در قرائت قراء حجاز و شام، به صورت «اصحاب لَیْكَة»، بدون همزه و با تاء مفتوح آمده است و لیكه در تفسیر، نام شهری دانسته شده كه به سبب تأنیث و معرفه بودن، منصرف نیست (نك‍ : ابن مجاهد، 368؛ ابن زنجله، 519؛ طوسی، 8 / 57). قاریان عراق در تمامی موارد، واژۀ اخیر را «الایكة» خوانده‌اند (ابن مجاهد، 368، 473) كه از شهرت و پذیرشی بیشتر نزد مفسران برخوردار بوده است و «ایكه» در آن به معنای بیشه و محل درختان انبوه (جمع آن اَیْك) دانسته شده است (نك‍ : همانجاها؛ ابن‌یزیدی، 284؛ جوهری، 3 / 1574). ابوعبید بكری (1 / 215) ایكه را نام مسكن قوم شعیب دانسته است، اما برخی دیگر برآنند كه این قوم درختی پر شاخ و برگ موسوم به «ایكه» را پرستش می‌كرده‌اند و از همین رو اصحاب ایكه خوانده شده‌اند (مثلاً نك‍ : ابن‌زنجله، 519-520؛ ابن كثیر، 1 / 185).
بنابر آنچه در سورۀ شعراء (26 / 176-183)، در وصف اصحاب ایكه آمده است، این مردم به فساد در داد و ستد گرفتار بوده‌اند و كم‌فروشی و نادرستی در اوزان و مقادیر میان ایشان مرسوم بوده است. شعیب نبی (ع) كه برای هدایت ایشان برانگیخته شده بود، آنان را به تقوا فرامی‌خواند و از ایشان می‌خواست تا در سنجش با پیمانه و ترازو، درستی پیشه كنند و از عواقب كارهای ناپسند خود بهراسند، اما قوم از او روی برتافتند و به دروغ و جادو متهمش كردند.
داستان اصحاب ایكه در روایات با تفصیلی بیشتر آمده، و گفته شده است كه این قوم به راهزنی می‌پرداخته‌اند و یا راه بر مردم می‌بسته‌اند و از آنان باج می‌ستانده‌اند. برخی دیگر گفته‌اند كه چون مردم دیگر نقاط از حضور شعیب پیامبر، آگاه شدند، برای دیدار، روی به شهر وی آوردند، ولی اصحاب ایكه راه آنهـا را سد كردند و شعیب (ع) را مجنون خواندند (نك‍ : بلعمی، 1 / 335؛ ثعلبی، 165).
دربارۀ عاقبت قوم، در روایات چنین آمده است كه شعیب (ع) در هدایت آنان تلاشی بسیار كرد، ولی آنان راه رستگاری را نپذیرفتند و بر باطل خویش ابرام ورزیدند. پس شعیب آنان را نفرین كرد و خداوند دعای او را اجابت فرمود. به گفتۀ مفسران، سخن قرآن كریم از «عذاب یوم الظلة» (شعراء / 26 / 189) به همین عذاب اصحاب ایكه اشاره دارد (ثعلبی، همانجا).
مفسران با الهام از برخی آیات قرآنی، در وصف این عذاب الٰهی گفته‌اند كه دری از درهای جهنم بر ایشان بگشود و بادی گرم و سخت وزیدن گرفت. آنان كه از شدت گرما به ستوه آمده بودند، جایگاهی می‌جستند تا از گزند گرما در امان مانند، از این رو، به سوی صحرا گریختند. پس خداوند ابری فرو فرستاد و مردم به گمان یافتنِ جایی امن و آسوده در سایۀ آن ابر جای گرفتند. در این هنگام پروردگار از آن ابر، آتشی بر اصحاب ایكه فرود آورد؛ زمین لرزیـد و آتش همـه را در برگرفت (نك‍ : طبری، 1 / 327، 328؛ قمی، 2 / 125؛ ابن عساكر، 8 / 69). روایات چنین آورده‌اند كه بلا 7روزپیاپی اصحاب ایكه را درگرفته بود (طبرسی، 6 / 528؛ سیوطی،5 / 92؛ ابن عساكر، همانجا) و در آن، همگی، جز شعیب (ع) و پیروانش هلاك شدند.
شایان ذكر است كه برخی، مسكن این قوم را از ساحل دریای سرخ تا سرزمین مدین (ابوعبید، 1 / 126)، یا مكانی پر درخت نزدیك شهر مدین دانسته‌اند (نك‍ : مقریزی، 1 / 187). همچنین روایتی دیگر درخور توجه است كه برپایۀ آن شعیب (ع) و یارانش هنگام نزول بلا، به ایله كه بیشه‌زاری در نزدیكی شهر مدین بوده است، پناه برده‌اند (همانجا). برخی از روایات نیز اشاره دارند كه مكان اصحاب ایكه، تبوك بوده است (اصطخری، 20؛ جیهانی، 47؛ یاقوت، 1 / 421).

مآخذ

ابن زنجله، عبدالرحمان، حجة القراءات، به كوشش سعید افغانی، بیروت، 1399 ق / 1979 م؛ ابن عساكر، علی، تاریخ مدینة دمشق، عمان، دارالبشیر؛ابن كثیر، البدایة؛ ابن مجاهد، احمد، السبعة فی القراءات، به كوشش شوقی ضیف، قاهره، 1972 م؛ ابن یزیدی، عبدالله، غریب القرآن، به كوشش محمد سلیم حاج، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ ابوعبید بكری، معجم ما استعجم، به كوشش مصطفى سقا، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ اصطخری، ابراهیم، المسالك والممالك، به كوشش دخویه، لیدن، 1870 م؛ بلعمی، محمد، تاریخ، به كوشش محمدتقی بهار، تهران، 1353 ش؛ ثعلبی، احمد، قصص الانبیاء، بیروت، 1401 ق / 1981 م؛ جوهری، اسماعیل، الصحاح، به كوشش احمد عبدالغفور عطار، قاهره، 1376 ق / 1956 م؛ جیهانی، ابوالقاسم، اشكال العالم، ترجمۀ علی بن عبدالسلام كاتب، به كوشش فیروز منصوری، تهران، 1368 ش؛ سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر المأثور، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ طبرسی، فضل، مجمع البیان، به كوشش هاشم رسولی محلاتی و فضل‌الله یزدی طباطبایی، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ طبری، تاریخ؛ طوسی، محمد، التبیان، به كوشش احمد حبیب قصیر عاملی، نجف، 1381 ق؛ قرآن كریم؛ قمی، علی، تفسیر، به كوشش طیب موسوی جزائری، نجف، 1387 ق؛ مقدسی، مطهر، البدء و التاریخ، به كوشش كلمان هوار، پاریس، 1903 م؛ مقریزی، احمد، الخطط، بولاق، 1270 ق؛ یاقوت، بلدان.

فرامرز حاج‌منوچهری