اشکاشمی

اشکاشمی \eškāšemī\، یکی از زبانهای گروه پامیری، از زبانهای ایرانی شرقی. این زبان در اتحاد زبانهای پامیر جای دارد و در نتیجه شعبـه‌ای از زبانهای ایرانی شرقی بـه‌ شمار می‌آید (نک‍ : دبا، تاجیکستان، زبانهای تاجیکستان). اشکاشمی در 1989 م، در طرفین رودخانۀ آبْ‌پنج (جیحون علیا) در ولایتهای بدخشان تاجیکستان و افغانستان در حدود دو هزار گویشور داشته است (پین، 419). در تاجیکستان، دهکدۀ رین کانون این زبان است و در آبادیهای نُود، سُمجین، مُلواج، و نَمَتگُت نیز خانوارهای اشکاشمی‌زبان می‌زیند، حال‌آنکه اهالی روستای اشکاشم به فارسی تاجیکی سخن می‌گویند ( اطلس ... ، 121؛ پاخالینا، 3). پراکندگی جغرافیایی اشکاشمی‌زبانانِ افغانستان نیز دانسته نیست. 
اشکاشمی زبانی مکتوب نیست و همواره زبان ارتباط کتبی در نامه‌نگاری و متون ادبی، فارسی بوده است. در جرایدِ ولایت مختار بدخشان کوهیِ تاجیکستان گاه‌به‌گاه اشعار اشکاشمی به‌ خط سیریلیِ تاجیکی منتشر شده است. 
زبا‌ن‌شناسان از اواخر سدۀ 19 م به گردآوری و مطالعۀ این زبان پرداخته‌اند. معتبرترین گردآوری را مرگنشتیرنه (1938 م) بیشتر براساس گویش سنگلیچی انجام داده است. پاخالینا (1959 م) نیز دستور زبان اشکاشمی را منتشر کرده است. 

تحول تاریخی

 صامتهای اشکاشمی تابع قواعد حاکم بر زبانهای ایرانی شرقی است، ازجمله: 1. واک‌گرفتن خوشه‌های ایرانی باستان *ft و *xt در الفاظی چون uvd «هفت» و (wůdůγ(d «دختر»؛ 2. تبدیل *č به ts در tsIfur «چهار»، tsom «چشم»، pats- «پز» (مادۀ مضارع «پختن»)؛ 3. تحول انسدادیها به سایشی (به‌جز *d): vru(d)«برادر»، vur «بار»، vond- «بند» (مادۀ مضارع «بستن»)؛ γu «گاو»، γůl «گوش»،γůndIm «گندم». خلاف قاعدۀ زبانهای پامیری، واج باستانی *d در اشکاشمی مستثنا ست، مانند: dI(w) «دو»، dond «دندان». این کیفیت نه بر پایداری این صامت، بلکه بر تحول ثانوی در جهت معکوس (*d < *δ < d) گواه است، گو اینکه مرگنشتیرنه (II / 303) تأثیر فارسی را ذکر کرده است. در گویش کهنه‌گرای سنگلیچی δ، در مقام واجگونۀ d، پس‌از مصوت می‌آید: سنگلیچی puδ، زیباکی pud، و اشکاشمی pu(d) «پا» (پین، 424). 
از دیگر وجوه تفاوت میان اشکاشمی با خویشاوندان پامیری، این موارد قابل ذکر است: کاهش خوشۀ *št به t: ot «هشت»، wat- (از *wašta-) «افتاد ـ » (مادۀ ماضی «افتادن»)؛ تحول ө* به s در اشکاشمی و t در سنگلیچی: مثلاً در ماده‌های مضارع / ماضی فعل «سوختن»: اشکاشمی saw- / sId-، سنگلیچی tәv- / tәd-، زیباکی ted-، قس: وخی өaw- / өәt- (مرگنشتیرنه، II / 305). 

اصوات

مصوتهای اشکاشمی عبارت‌اند از 5 مصوت پایدار و بلند: a، e، i، o، u، و دو کوتاه و ناپایدار: ů (میان u و o)، I (با طیفی از iتا e؛ برخی از مآخذ این مصوت را ә می‌نویسند). 31 صامت برای اشکاشمی برشمرده‌اند: لبی p، b، w، m، f، v؛ دندانی t، d، ts، dz، č، IJ، s، z، š، ž، n، l، r؛ کامی y؛ نرم‌کامی k، g؛ ملازی q، x، γ؛ برگشته ŧ، Đ، ş، ſ، č، ŀ. نمونۀ تقابل صامتهای برگشته با جفتهای خویش: kIŧ «کوتاه»، kIt «کُشته»، kId «سگ» (پاخالینا، 25 ff.‌). 
جایگاه تکیه عموماً هجای پایانی است، با استثناهایی چند، مثلاً ári «کار»، úrvIs «جَو»، rémůzd «آفتاب». در گروهی از افعال، محل تکیه برحسب نحو عبارت و آهنگ گفتار متحرک است (همو، 36). 

اسم و صفت

در اشکاشمی اسم و صفت، جنس و حالت ندارند. پسوند جمع ó- (vrůk-o «اسبان») و علامت نکره i (y)- است. درجات صفت ساختی تحلیلی دارد. 

ضمایر اشاره و شخصی

غنا و پیچیدگی نظامِ ضمایر، اشکاشمی را در میان زبانهای ایرانی نو ممتاز می‌سازد. ادوات اشاره، که وظیفۀ حرف تعریف را نیز به عهده دارند، دارای درجات نزدیک و میان و دورند و هر درجه نیز دارای حالتهای مطلق (فاعلی) و غیرفاعلی است:

(قس: پین، 433، که در آن درجات سه‌گانۀ بعد مسافت به‌خطا اشخاص اول و دوم و سوم قلمداد شده است)؛ مثال: am kitob «این کتاب»، ma kitob «این کتاب را». ضمایر شخصی دارای 3 حالت مطلق یا فاعلی، غیرفاعلی، و ملکی‌اند. افزون بر اینها، ضمایر اشاره را نیز می‌توان در مقام ضمیر شخصی به کار برد. جدول 2 حاوی تمامی این موارد برای شمار مفرد است (برای شمار جمع، نک‍ : همو، 430-433):

حروف اضافه

در اشکاشمی، حروف اضافه هم پیشایندی و هم پسایندی‌اند. عموم پیشایندها بر مکان دلالت دارند. اکثر پسایندها اسمی‌اند و با پیشایندها همراه می‌شوند. حروف اضافۀ پیشایند عبارت‌اند از: pI، tar «به، در»، tsI «از»، kI «بر»، pIs «برای»،far «تا»، be «بی». 
حروف اضافۀ پیشایند: bo «در، به»، darun «در»، rIx، ru «رویِ»، viš «زیرِ»، o / u «پیشِ، جلوِ»، čIpošt «پشتِ»، gIrd «گردِ»، palu «پهلویِ، برِ»، sar «بالایِ»، bar «رویِ»، bIn «زیرِ»، dIm(I) «از پسِ»، qati «پوشیده از لایۀ»، ŀgůl / «همراه با»، gInik، rang «مانندِ». پسایند noy در ساخت ملکی، نشان مضافٌ‌الیه است: ştok-noy avzuk «دلِ دختر» (همو، 706؛ پاخالینا، 39-43). 

فعل

 از ویژگیهای زبانهای پامیری آن است که فعل در آنها بر 3 مادۀ مضارع و ماضی و نقلی بنا می‌شود. در افعال باقاعدۀ اشکاشمی، مادۀ مضارع پایه قرار می‌گیرد؛ با افزودن پسوند I)d)- یا -t به آن، مادۀ ماضی، و با افزودن -uk یا ůk-، مادۀ نقلی به دست می‌آید. برای مثال، ماده‌های سه‌گانۀ فعل «دیدن» عبارت‌‌اند از: wen-، wend-، wendůk-. 
شناسه‌های شش‌گانه در همۀ زبانها مشترک است، مگر در دوم شخص و سوم‌شخص مفرد که دو صورت حال و گذشته دارند (در جدول 3، شناسه‌های خاص زمانهای گذشته در پرانتز آمده است). 

صیغه‌های مبتنی بر مادۀ مضارع ساختی ثابت دارند و در آنها شناسه‌های زمان حال به مادۀ مضارع متصل می‌شود. اما در صیغه‌های زمانهای گذشته شناسه می‌تواند در جمله حرکت کند و برحسب ساخت جمله یا اختیار گوینده ممکن است به مادۀ فعل یا به کلمات پیشین افزوده ‌شود. مثالها: γaž-Im «می‌گویم»، γažd-Im «گفتم»، γaždůk-Im «گفته‌ام»، azi xi non-bo-m γažd «من به مادرم گفتم» (من، ضمیر ملکی، مادر، به، شناسۀ اول‌شخص مفرد، گفت). 
ادات نفی، بسته به زمان، دو صورت na (حال و نقلی) و nIst (گذشته) دارد و پیش‌از مادۀ فعل می‌آید: na γaž-Im «نمی‌گویم»،  nIst γažd-ø «نگفت»، na γaždůk-ø «نگفته است». ادات نفی می‌تواند به اختیار، شناسه را به خود جذب کند: 
azi-m gugIrd nIst-avůŀd «من گوگرد نیافتم»، azi ma kitob nIst-Im bIlavd «من این کتاب را نخواندم» (همو، 56؛ پین، 440). 
اعداد اصلی اشکاشمی عبارت‌اند از:
uk / ůk: 1؛ dI(w): 2؛ rů(y): 3؛ tsIfur: 4؛ půnz: 5؛ ŀxůl / : 6؛ uvd: 7؛ ot: 8؛ naw, nu: 9؛ dI důst: 10 (لفظاً «دو دست»).

مآخذ

 دبا؛ نیز:

Atlas Tadjksoī SSR, Dushanbe / Moscow, 1968; Morgenstierne, G., Indo -Iranian Frontier Languages, Oslo, 1938; Pakhalina, T. N., Ishkashamjazyk, Moscow, 1959; Payne, J., KPāmir LanguagesL, Compendium Linguarum Iranicarum, ed. R. Schmitt, Wiesbaden, 1989.

حبیب برجیان