اشعیای نبی، کتاب

 اشعیای نبی، کتاب \ketāb-e ešaʾyā-ye nabī\، که به‌صورت اَشْعیاء نیز تلفظ می‌شود، کتابی از کتب عهد عتیق ( کتاب مقدس عبرانی) کـه سنت یهودی ـ مسیحی آن را به پیامبر سدۀ 8 ق‌م، اشعیا، نسبت می‌دهد، ولی بیشتر دانشمندان عصر جدید، آن را اثری تلفیقی می‌دانند که احتمالاً تا 200 یا 180 ق‌م، صورت کنونی را به خود گرفته است. کتاب اشعیا اساساً منظوم است، ولی در جای‌جای آن قطعات منثور نیز دیده می‌شود.
این کتاب منسوب است به اشعیا بن آموص، ولی همۀ مندرجات آن را نمی‌توان علی‌السویه به آن پیامبر مربوط دانست. پیامبران اسرائیل باستان، پیش از هر چیز، سخن‌گویان خداوند بودند، ولی معمولاً شاگردانشان کلمات ایشان را حفظ، و سپس جمع‌‌آوری می‌کردند. در برخی از موارد، این گردآوری در زمانی نسبتاً نزدیک به خود پیامبر صورت می‌گرفت و در موارد دیگر، ممکن بود این کار تا چند سال پس‌از وی صورت پذیرد. در این میان، مطالب دیگری هم که معتقد بودند از او ست، به مطالب پیشین افزوده می‌شد. بدین‌سان، ممکن است که در یک اثر با تنوع فراوانی از لحاظ سبک، اصطلاحات و حتى افکار روبه‌رو شویم. نمونۀ شاخص این روند را در کتاب اشعیای نبی می‌توان دید. در حقیقت، هر 4 کتاب، یعنی کتاب اشعیا، کتاب ارمیا، کتاب حزقیال و کتب دوازده‌گانۀ انبیا ــ که مجموعۀ بزرگ و مهمی از کتب انبیا را تشکیل می‌دهند ــ همه به‌صورت تلفیقی فراهم آمده‌اند و در بعضی موارد تلفیقهایی از تلفیقها هستند.
در نتیجۀ تحقیقات دقیق علمی و نقادانه، جایگاه مطالب این کتابها در بستر تاریخی مربوط بدانها تعیین شده، و رویدادها به‌ترتیب تاریخی تنظیم و تدوین گردیده است. در مورد کتاب اشعیا، مدتها ست که تقریباً نیمِ دوم آن (از باب 40 بب‍ ) از نیمۀ اول آن متمایز تشخیص داده شده است، زیرا به زمینۀ تاریخی سدۀ 8 ق‌م مربوط نیست، بلکه با زمینۀ دوران تبعید یهودیان به بابل و پس‌از تبعید سنخیت دارد. جدایی این دو قسمت لااقل از 1892 م امری شناخته‌شده بود. تقریباً همۀ دانشمندانی که با رویکرد علمی این اثر را مورد مداقه قرار داده‌اند، آن را لااقل به دو پیامبر کهن بنی‌اسرائیل نسبت می‌دهند. البته دقیق‌تر آن است که بهرۀ سومی را نیز در کتاب در نظر بگیریم و بدین‌ترتیب تقسیم‌بندی دقیق کتاب از این قرار خواهد بود: بهرۀ نخست، از ابتدا تا انتهای باب 39؛ بهرۀ دوم، از باب 40 تا 55؛ بهرۀ سوم، از باب 56 تا 66. بنابر این تقسیم‌بندی، افزون بر اشعیا، پیامبر تاریخی بنی‌اسرائیل، دو اشعیای دیگر نیز پیش کشیده شده‌اند که فقط وجود فرضی دارند و برای توجیه 3 بهرۀ متفاوت در این اثر واحد مطرح شده‌اند، و آن دو را «اشعیای ثانوی (دوم)» و «اشعیای ثالث (سوم)» نام نهاده‌اند.

بهرۀ نخست (بابهای 1 تا 39) عموماً به اشعیا بن آموص نسبت داده شده، ولی پذیرفته شده است که بخشهای بسیاری از آن به اشخاصی از دوره‌های متأخرتر، یا گردآورندگان، تعلق دارد. مضامین مهم بهرۀ نخست تقدس خداوند، نفرت او از بت‌پرستی و انحطاط اخلاقی، عنایت او به عدالت و پاکیِ قلب به جای قربانیهای شعائری، و رابطۀ خاص وی با بنی‌اسرائیل‌اند. پیشگوییهای اشعیا مربوط به دوران پیامبری‌اش ــ که از حدود 742 ق‌م تـا پایان آن سده را شامل می‌شد ــ نیز در این بخش مندرج است. درواقع، این بهره شامل گفته‌های متعدد و گزارشهای اشعیا و روایاتی دربارۀ این پیامبر است که به‌تدریج سروده و نوشته شده‌اند و صورت نهایی آن احتمالاً در سدۀ 5 ق‌م فراهم گشته است.
در بهرۀ اول کتاب اشعیا، موارد متعددی را می‌توان یافت که زمینه‌های تاریخی متفاوت با محیط تاریخی خود اشعیا را نشان می‌دهنـد. بـراین‌اساس، بندهـایی از بـاب 13 و 21 ــ که بابل را به‌مثابـۀ یک قدرتِ جهانی فرض می‌کنند ــ عموماً کار دیگران تشخیص داده شده‌اند.
بابهای 24 تا 27 حاوی بیشترین مضامین مکاشفه‌ای‌اند و معمولاً به سراینده‌ای حتى مابعد اشعیای ثالث نسبت داده می‌شوند. بابهای 34 و 35 زمینه‌ای مشابه اشعیای ثانوی را نشان می‌دهند و به دوران تبعید ارتباط داده شده‌اند؛ بعضی علما این بابها را از سرایندۀ اشعار بابهای 40 تا 55 دانسته‌اند. برخی از دانشمندان هم بهرۀ اول را مرکب از دو بخش جداگانه می‌دانند: 1. بابهای 1 تا 35؛ 2. بابهای 36 تا 39. ازاین‌رو، بهرۀ مجزای دیگری را نیز می‌توان در کتاب اشعیا تمیز داد (بابهای 36 تا 39)، که شامل افزوده‌های گردآورندگان است و آن خلاصه‌ای است برگرفته از بابهای 18 تا 20 کتاب دوم پادشاهان.
بهرۀ دوم (بابهای 40 تا 55) اشعاری است از پیامبری ناشناخته مربوط به دوران تبعید یهودیان به بابل که «اشعیای ثانوی (دوم)» خوانده می‌شود و از او اطلاعی در دست نیست. این اشعار خطاب به هم‌وطنان پیامبر که در بابل در اسارت می‌زیستند، در زمانی پیش از فتح بابل به‌دست کورش بزرگ (539 ق‌م)، سروده شده‌اند. این بهره مجموعه‌ای از پیشگوییها، ترانه‌ها و گفتارها ست که قدمتشان به دوران تبعید (سدۀ 6 ق‌م) می‌رسد. پیامبرِ گمنام در تبعید به ‌سر می‌برد و برای نجات قومش به آینده می‌نگرد. او ویرانی بابل را پیشگویی می‌کند و بازگشت اسرا به موطن خود را وعده می‌دهد. بنابر اشعیای ثانوی، کورش، پادشاه ایران، ابزار خداوند برای رهایی بنی‌اسرائیل است؛ به همین سبب، از کورش با تمجید و تکریم تمام یاد شده، و «مسیح» لقب گرفته است (بابهای 44 و 45). بهرۀ دوم، بی‌تردید، منعکس‌کنندۀ 
 امیدهایی است که با دستیابی کورش بزرگ به قدرت، در دل بنی‌اسرائیل پیدا شد. در اشعیای ثانوی، مفاهیم یکتاپرستی و جهانی بودن خداوند به نهایت کمال خود می‌رسد. پیامبر اسرائیل را «خادم خدا» می‌خواند، خادمی که مأموریتش ترویج حقیقتِ خداوند در بین ملتها ست، حتى اگر باعث رنج این قوم گردد.
بهرۀ سوم (بابهای 56 تا 66) را برخی یک مجموعۀ واحد و به‌هم‌پیوسته در نظر می‌گیرند، و آن را به پیامبری ناشناخته به‌نام «اشعیای ثالث (سوم)» نسبت می‌دهند. گروهی نیز آن را مجموعۀ پیشگوییهای پراکنده‌ای از تواریخ مختلف و متعلق به شخصیتهای گوناگون می‌دانند. بهرۀ سوم وضعیت جامعۀ اورشلیم را پیش و پس‌از بازسازی «معبد» در 515 ق‌م می‌نمایاند و حاوی مطالب بسیار متنوعی است. در حقیقت، اشعیای ثالث دیدگاههای گونه‌گون‌تری را نسبت به اشعیای ثانوی طرح می‌کند و به همین علت، آن را غالباً از شخص واحدی ندانسته‌اند، ولی از آنجا که تأثیر اشعیای ثانوی در اکثر جاها مشهود است، جمع‌آوری آن را به یک یا شماری از شاگردان وی نسبت داده‌اند.
بهرۀ سوم را به‌طورکلی می‌توان به دو بخش تقسیم کرد. مضمون اصلی اشعار بخش نخست (بابهای 40 تا 55) فرجام‌شناسانه است: یهوه برای رهایی بشر با اقتدار در تاریخ ظاهر خواهد شد. مضمون اشعار بخش دوم (بابهای 56 تا 66) با آنچه در اشعیای ثانوی آمده است، مشابهت بسیار دارد. در این بخش نیز محتوای قوی فرجام‌شناسانه به چشم می‌خورد و همچنین الٰهیات موجود در آن علاقۀ بیشتری به سنتهای عملی در دین را منعکس می‌کند. ابواب پایانی اشعیای سوم دل‌مشغولی بنی‌اسرائیل را به شعائر و آداب بازمی‌نمایاند، جامعه‌ای که در سرزمین خود مستقر شده، و سامان یافته است.

مآخذ

Americana, 2006 (under «Isaiah»); Britannica, 1989; Chambers’s Encyclopaedia, London, 1968 (under «Biblical Criticism»); Collier's Encyclopedia, eds. W. D. Halsey and E. Friedman, New York / London, 1986; Encyclopedia International, New York, 1970; Funk and Wagnalls New Encyclopedia, ed. W. H. Hendelson, New York, 1973 (under «Isaiah»).

بخش ادیان، اساطیر و عرفان