اسود عنسی

اسود عنسی \asvad-e ansī\، اسود بن کعب بن عوف (مق‍ ‍11ق / 632م)، از بزرگان یمن که داعیۀ پیامبری داشت. آنچه از زندگی او می‌دانیم، مربوط است به اواخر ایام پیامبر اکرم (ص) و دعوی پیامبری اسود و جنگهای ردّه، که با افسانه‌ها درآمیخته است.
اسود از بنی‌عنس، یکی از تیره‌های قبیلۀ بزرگ مَذحِج، بود (ابن‌قتیبه، 65؛ مسعودی، 276؛ دارقطنی، 3 / 1622) و در خُبان، نزدیک نَجران، زاده شد (طبری، 3 / 185؛ دارقطنی، 2 / 745). خاندان اسود گویا از «عباهله» بوده‌اند و اسود را نیز بدین مناسبت، «عبهله» خوانده، یا لقب داده بودند (طبری، 3 / 233؛ سهیلی، 7 / 445-446). 
عباهله عنوان پادشاهان محلی یمن است که فرمانروایی در خاندانشان ارثی بود و در کنار فرمانروایان ایرانی، که از زمان خسرو انوشیروان بر این دیار چیره شده بودند، حکومت می‌کردند و گویا نسبشان به ملوک حمیر می‌رسیده است (جاحظ، الحیوان، 7 / 101؛ ابن‌منظور، ذیل عبهل). گفته شده است که پیامبر اسلام (ص) جریر بن عبدالله بجلی را نزد اسود فرستاد، اما وی اسلام نپذیرفت (بلاذری، 1 / 125). اگر این روایت درست باشد، اسود می‌بایست از سران و حکمرانان قوم خود بوده باشد؛ فراهم آمدن قبایل بزرگ یمن بر گرد او، و طغیان وی و نبردش با سپاه مدینه نیز مؤید این معنی است.

 شورش اسود از خبان آغاز شد (ابن‌هشام، 4 / 246؛ بسوی، 3 / 262؛ طبری، 3 / 229-240). او پس از چندی، بخشهای درونی شبه‌جزیره تا حضرموت و حدود طایف را فرمان‌بردار خود کرد. شهر بن باذان (باذام) در نزدیکی صنعا به جنگ او شتافت، اما تاب نیاورد و کشته شد و اسود صنعا را نیز تصرف کرد (بسوی، همانجا؛ بلاذری، 1 / 127؛ طبری، 3 / 229؛ ابن‌اثیر، 2 / 378). با انتشار خبر شورش اسود، پیامبر (ص) کسانی را نزد قبایل یمنی فرستاد تا بر ضد اسود به کار پردازند (طبری، 3 / 231؛ ابن‌عبدالبر، 4 / 1551)؛ از آن جمله وَبر بن یُحَنَّس، که به صنعا گسیل شد (ابن‌حبیب، 151؛ طبری، 3 / 134)، با فیروز و دادویه هم‌داستان گشت و آنان به کمک قیس بن هبیره، که بر جان خود بیمناک شده بود، و با همراهی مرزبانه، همسر ایرانی اسود، او را شبانگاه، در خواب کشتند (ابن‌حبیب، همانجا؛ بلاذری، 1 / 126؛ طبری، 3 / 235-239). این رویداد چند روز پیش از وفات پیامبر (ص) رخ داد و گویند خبر آن به ابوبکر رسید (بلاذری، 1 / 127؛ طبری، 3 / 235-236؛ مسعودی، 227؛ قس: یعقوبی، 2 / 130؛ همدانی، 8 / 27). پس از مرگ اسود، قیس بن هبیره در جنگ بر سر قدرت و برای خشنودی یاران اسود، دادویه را کشت (ابن‌سعد، 5 / 534؛ ابن‌کثیر، 6 / 331؛ نیـز نک‍ : ه‍ د، ابناء) و ایرانیان را از یمن بیرون راند و از اطاعت ابوبکر نیز سرپیچید. ابوبکر کسانی را به سرکوب او فرستاد و سرانجام، وی دستگیر، و به مدینه فرستاده شد (بلاذری، همانجا؛ طبری، 3 / 323 بب‍‌ ).
اسود عنسی را از سخن‌سرایان عرب دانسته‌اند (جاحظ، البیان ... ، 1 / 280) که با کاهنی و نیرنگ‌بازی، مردم را به سوی خود می‌خوانده است (بلاذری، 1 / 126؛ طبری، 3 / 185؛ مسعودی، همانجا). 

مآخذ

 ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن‌حبیب، محمد، «اسماء المغتالین»، نوادر المخطوطات، به‌کوشش عبدالسلام هارون، قاهره، 1373ق / 1954م، مجموعۀ ششم؛ ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبرى، بیروت، دارصادر؛ ابن‌عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به‌کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، مطبعة نهضه؛ ابن‌قتیبه، عبدالله، المعارف، به‌کوشش ثروت عکاشه، قاهره، 1380ق / 1960م؛ ابن‌کثیر، البدایة؛ ابن‌منظور، لسان؛ ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، 1355ق / 1936م؛ بسوی، یعقوب، المعرفة و التاریخ، به‌کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد، 1396ق / 1976م؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به‌کوشش صلاح‌الدین منجد، قاهره، 1956م؛ جاحظ، عمرو، البیان و التبیین، به‌کوشش حسن سندوبی، قاهره، 1351ق / 1932م؛ همو، الحیوان، به‌کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، 1388ق؛ دارقطنی، علی، المؤتلف و المختلف، به‌کوشش موفق بن عبدالله، بیروت، 1406ق / 1986م؛ سهیلی، عبدالرحمان، الروض الانف، به‌کوشش عبدالرحمان وکیل، قاهره، 1387ق / 1967م؛ طبری، تاریخ؛ مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، به‌کوشش دخویه، لیدن، 1893م؛ همدانی، حسن، الاکلیل، به‌کوشش انستاس ماری کرملی، بغداد، 1931م؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، دارصادر.

محمدمهدی امینی (دبا)