اسواری

اسواری \asvārī\، علی (د 240 ق / 854 م)، متکلم معتزلی و بنیادگذار فرقۀ اسواریه. چنین می‌نماید که او، مانند ابوعیسى اسواری، منسوب به گروهی از ایرانیان بود که در بصره ساکن شدند و در آن دیار به اَساوِره شهرت یافتند (یاقوت، 1 / 268؛ ابن‌منظور، ذیل سور؛ بستانی، 13 / 352).
از اسواری در شمار متکلمان معتزلیِ طبقۀ هفتم نام برده‌اند و او را برخوردار از مرتبۀ والای اندیشه و رأی دانسته‌اند (قاضی عبدالجبار، «فضل ... »، 281). وی از یاران ابوالهذیل بوده، و بعدها به اندیشه‌های ابراهیم نظّام گرایش یافته است (ابوالقاسم بلخی، 73؛ نیز نک‍ : ابن‌ندیم، 220، حاشیه). بحث دربارۀ قدرت حق‌تعالى مهم‌ترین بحثی است که می‌توان آرائی را از اسواری در آن یافت. او در این بحث، به‌پیروی از اصل عدلِ معتزلیان، بر آن است کـه خداوند قدرت بـر قبایح نـدارد (نک‍ : قاضی عبدالجبار، شرح ... ، 313). اسواری‌ مانند ابراهیم نظّام و پیروان وی معتقد بود که قدرت‌داشتن خداوند بر ظلم و دروغ محال است (خیاط، 20)؛ نیز بر آن بود که خداوند قادر بر خلق جهل، که مایۀ کفر کافر شود، نیست (بغدادی، 133).
اسواری خلاف گرایش گروهی از معتزلیان، ازجمله ابوالهذیل، استطاعت را عرض ‌نمی‌داند، و همانند نظّام، انسان ‌را بنفسه مستطیع، و استطاعت را همان ‌نفس ‌مستطیع ‌می‌شمارد (اشعری، 299؛ ابن‌حزم، 3 / 34). در باب چیستی مکلف و حقیقت او نیز، که منجر به ابراز نظریات‌ مختلفی دربارۀ هویت انسان و حقیقت روح و حیات شده است، نظر اسواری در مقابل نظر ابوالهذیل قرار داشته است. ابوالهذیل انسان را همین جسد ظاهری قابل رؤیت می‌دانسته است که می‌خورد و می‌آشامد، ولی حیات او پدیدۀ دیگری است؛ اما اسواری، مانند نظّام، حقیقت ‌انسان را روح ‌دانسته، و گفته ‌است ‌انسان ‌همان روح نامرئی‌ای است که در قلب جای گرفته است (قاضی عبدالجبار، المغنی، 11 / 310، 311، 331).
اسواری ظاهراً به امامت باور نداشت و با هشام فوطی در این رأی هم‌عقیده بود که علی (ع)، طلحه و زبیر، هیچ‌یک در واقعۀ جَمَل خواهان جنگ نبودند، بلکه یارانشان خلاف میل آنان با یکدیگر جنگیدند. 

مآخذ

ابن‌حزم، علی، الفصل، به‌کوشش محمد ابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، جده، 1402ق / 1982م؛ ابن‌منظور، لسان؛ ابن‌ندیم، الفهرست؛ ابوالقاسم بلخی، عبدالله، «ذکر المعتزلة»، فضل الاعتزال (هم‍‌ )؛ اشعری، علی، مقالات الاسلامیین، به‌کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، 1400ق / 1980م؛ بستانی، فؤاد افرام، دائرةالمعارف، بیروت، 1956-1983م؛ بغـدادی، عبدالقاهر، اصول الدین، استـانبول، 1346ق / 1928م؛ خیـاط، عبدالرحیم، الانتصار، به‌کوشش نیبرگ، قاهره، 1344ق / 1925م؛ فضل ‌الاعتزال و طبقات المعتزلة، به‌کوشش فؤاد سید، تونس / الجزایر، 1406ق / 1986م؛ قاضی عبدالجبار، شرح الاصول الخمسة، به‌کوشش عبدالکریم عثمان، قاهره، 1384ق / 1965م؛ همو، «فضل الاعتزال»، فضل الاعتزال (هم‍‌ )؛ همو، المغنی، به‌کوشش محمد علی نجار و عبدالحلیم نجار، قاهره، 1385ق / 1965م؛ یاقوت، بلدان.

فریبا جایدرپور(دبا)