اسمیث، ویلیام رابرتسن

اسمیث \(esmīs(t\، ویلیام رابِرتسِن (1846-1894 م / 1262-1312 ق)، عالم الٰهیات، دانشمند کتاب مقدس، دانشنامه‌نویس، خاورشناس و سامی‌شناسِ اسکاتلندی. 

اسمیث در اَبِردین‌شِر در اسکاتلند زاده شد، در دانشگاه ابردین و سپس دانشگاه اِدینبرو (ادینبورگ) تحصیل کرد و در 1870 م کشیش کلیسای آزاد اسکاتلند (نک‍ : ه‍‌‍‌ د، اسکاتلند، کلیسا) شد. او در همان سال، استاد زبانهای شرقی و شرح و تفسیر کتاب مقدس در کالج کلیسای آزاد در ابردین شد و مطالعـات خود را به‌طور تخصصی بر مسائـل ایمانیِ طرح‌‌شده در عهد قدیم متمرکز ساخت. اسمیث برخلاف بیشتر کتاب مقدس‌پژوهانِ عصر خود، زمان درازی را در خاور نزدیک سپری، و پژوهشهای خود را با تجربیات میدانی پربار کرد و در این حوزه، به دانش فراوانی دست یافت. او به تفسیر و نقدی نو بر کتاب مقدس باور داشت که پیش از وی در آلمان، هلند و فرانسه مطرح شده بود. اما نظریاتش با مخالفت سخت کلیسا روبه‌رو، و به برکناری‌اش از سمتِ استادی کالج کلیسای آزاد انجامید. او در 1883م استاد دانشگاه کیمبریج شد. 
اسمیث را می‌توان از بنیادگذاران جامعه‌شناسی تطبیقی دین دانست. او دربارۀ دین دارای دید‌گاه تکامل‌گرایانه بود و بهترین روش برای درک ماهیت یک دین را بررسی آن در ابتدایی‌ترین شکلش می‌دانست. دربارۀ دینِ سامی، وی بر این باور بود که شکل ابتدایی این دین، سنتی بوده است که شبانان بدوی از آن پیروی می‌کردند. او برای اثبات این نظریه، ساختار اجتماعی آغازینِ عربها را در کتاب خود، «خویشاوندی و ازدواج در عربستان باستان» (1885 م)، باز‌سازی کرد. وی مسیحیت جدید پرتستانی را نمونۀ تکامل‌یافتۀ دین سامی در فراز و نشیب تاریخی‌اش می‌دانست. 
اسمیث نخستین مرحلۀ هر دین را توتِم‌گرایی می‌دانست و ازاین‌رو، با دانشمندانی چون جان فِرگِسِن مَک‌لِنان هم‌عقیده بود. او برای تبیین این نظریه، بر دو نکتۀ بنیادین تأکید می‌کرد: نخست آنکه جنبه‌های انتزاعی خداوند و جامعه باید به‌واسط‍ۀ اشیاء مادی، ملموس شوند و دیگر آنکه این اشیاء برای تداوم یافتن گروه، باید به‌طور منظم در مناسک به کار گرفته شوند. به‌باور او، حضور اشیاء نمادینْ اعتقادات بشر را استوار می‌سازد، به‌ویژه اگر این اشیاء تأثیر عاطفی داشته باشند و به‌گونه‌ای جمعی تجربه شوند؛ برای نمونه، می‌توان از اشیائی نام برد که در ضیافتهای آیینی (همچون خوردن غذای فراهم‌آمده از گوشت قربانی) به کار می‌روند. ازاین‌رو، اسمیث مفهوم قربانیِ توتمی و گروهی را بـه مرگ مسیح و مراسم عشای ربـانی ــ که در آن، نان و شراب به‌نیت اتحاد با مسیح خورده می‌شود ــ پیوند داد، ولی برای اثبات نظریۀ خود، گزارشهایی قوم‌شناختی از اعتقادات و رسوم رایج در میان جوامع غیر سامیِ فاقد خط فراهم کرد. اسمیث معتقد بود که از دید‌گاه تحلیلی، مناسک یا تعاملهای اجتماعی بر اسطوره‌ها یا باورها مقدم‌اند. او در آثار خود بر جنبه‌های اخلاقی و جمعیِ دین تأکید می‌کرد و جنبه‌های غیراخلاقی و غیر اجتماعی آن را کم‌اهمیت می‌دانست؛ ازاین‌رو، میان باورها و آیینهای دین حقیقی، که اجتماعی و جادویی‌اند، و تابو‌ها، که فردی و واپس‌گرایانه‌اند، تمایز قائل می‌شد. 
نظریات اسمیث با استقبال گسترده‌ای در میان دانشمندان معاصرش روبه‌رو شد. اِمیل دور‌کِم بینش خود را در برخی مسائل جامعه‌شناسیِ دین وام‌دار او می‌دید و جِیمز فرِیزِر انتشار نخستین اثرش دربارۀ آیین توتمی (1887 م) و نیز بسط نظریه‌اش دربارۀ قربانی‌شدن شا‌هانِ الٰهی را در پرتو راهنماییهای اسمیث و تأثیر‌پذیری از نظریات او ممکن دانسته است. 
شهرت اسمیث بیش از هر چیـز از مقاله‌های او دربارۀ موضوعهای کتاب مقدس سرچشمه می‌گیرد که همگی در ویراستِ نهم «دانشنامۀ بریتانیکا»، که خود از 1887 م سرویراستارش بود، به چاپ رسیده‌اند. اسمیث خود نزدیک به 200 مقاله در ویراست نهم این دانشنامه نوشته است که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: «کتاب مقدس»، «فرشته»، «قربانی» و «زبان و ادبیات عبری». افزون بر این، او 3 کتاب مهم در زمینۀ دین منتشر ساخته است: «عهد قدیم در دستگاه دینی یهودی» (1881 م)، که دید‌گاههای او را در پاسخ به نقدهای محافظه‌کاران بیان می‌کند؛ «پیامبران بنی‌اسرائیل» (1882 م)، که دربردارندۀ استدلالهایی در شناخت درست از پیامبران در بستر اجتماعی خودشان است؛ و «خطابه‌هایی دربارۀ دین سامیها» (1889 م)، که بی‌گمان مهم‌ترین و تأثیر‌گذار‌ترین اثر وی به شمار می‌آید. آثار اسمیث تأثیر بسیاری بر پیشرفت پژوهش در زمینۀ کتاب مقدس گذاشته است.

مآخذ

Americana, 2006; Britannica, 2010; Chambers’s Encyclopædia, Oxford etc., 1967; Columbia, 3rd edition; ER.

بخش ادیان، اساطیر و عرفان