اسنا

اسنا \esnā\، شهری کهن در جنوب مصر علیا بر کرانۀ غربی رود نیل. این شهر در °25 و´17 عرض شمالی و °30 و´32 طول شرقی، در 53 کیلومتری جنوب غربی شهر اُقصُر (الاقصر)، در استان قِنا قرار دارد (بستانی، ذیل «اسنا»؛ خوری، ذیل «اسنی»؛ نجیب، 317؛ بریتانیکا، چ 1973، 159؛ بروکهاوس، ذیل «اسنا»).
کهن‌ترین نام این شهر اونه بوده است ( الموسوعة ... ، 1 / 161). سپس در مصر باستان، ته ـ ‌سنِت (در قبطی: سنه) نامیده ‌شد (نک‍ ‍: EI 2، ذیـل «اسنـا»). یونانیها ایـن شهر را لاتوپولیس می‌خواندند (همانجا؛ نجیب، 316؛ «آفریقا ... »، I / 592؛ آمریکانا، ذیل «اسنا»؛ بستانی، همانجا).
اسنا در دورۀ فاطمیان تا پایان دورۀ ممالیک از نواحی قوصیه، و در دورۀ عثمانی از نواحی جِرجا به شمار می‌رفت. این شهر در 1249 ق / 1833 م مستقل، و سپس به استان قنا منضم شد (جبوری، 1 / 12). بیشتر ساکنان اسنا را قبطیان مسیحی تشکیل می‌دهند (مایر، ذیل «اسنا»؛ بستانی، همانجا).
در زمان حملۀ بخت‌نصر ــ شاه بابِل ــ به مصر، تنها شهری که از ویرانی در امان ماند، اسنا بود؛ اما سپاهیان بخت‌نصر اهالی آنجا را، که به کوهها گریخته بودند، دنبال و قتل عام کردند (قلقشندی، صبح ... ، 3 / 380؛ نیـز نک‍ : EI 1 ، ذیل «بخت‌نصر»). اسنا در دورۀ اسلامی با صلح گشوده شد و اهالی آن در شمار اهل ذمه درآمدند (قلقشندی، نهایة ... ، 202، 330؛ مقریزی، البیان ... ، 28؛ بستانی، همانجا). این شهر زیستگاه قبایل هواره ــ از بدویان مصر علیا ــ بوده است که بعدها گروههایی از آنان به سودان مهاجرت کردند (عابدین، 154).
در دورۀ حکومت احمد بن طولون، ابن‌صوفی علوی در مصر قیام کرد و اسنـا را به تصرف درآورد و سپاهی را که ابن‌طولون برای سرکوب وی گسیل داشته بود، درهم شکست؛ اما سرانجام سپاهیان ابن‌طولون، ابن‌صوفی را شکست دادند و شهر را تصرف کردند (ابن‌اثیر، 8 / 238؛ ابن‌خلدون، ‌4(3) / 647؛ مقریزی، الخطط، 1 / ‌319). 
جغرافی‌نگاران اسلامی از اسنا به‌عنوان شهری آباد و دارای کشتزارها، تاکستانها، نخلستانها و باغهای زیبا یاد کرده‌اند (اصطخری، 42؛ ادریسی، 1 / 129؛ یاقوت، 1 / 266). در سدۀ 8 ق / 14 م، اسنا شهری تجاری با ساختمانها و میدانگاههای زیبا، چندین بازار، حدود 000‘ 13 خانه، دو مدرسه و دو حمام بوده (ابن‌دقماق، 2 / 30؛ نیز نک‍ : ابوالفدا، 113؛ مقریزی، همان، 1 / 237؛ ابن‌ظهیره، 68؛ بستانی، همانجا)، و محصولات کشاورزی آن خرما و مویز بوده است (ادفوی، 25-26؛ مقریزی، ابن‌دقماق، همانجاها). 
امروزه در اسنا بافت پارچه‌های نخی (از نخ پنبه) و تولید ظروف سفالی رونق دارد. همچنین این شهر بارانداز کالاهایی است که از سودان و اتیوپی به مصر آورده می‌شوند ( آمریکانا، بستانی، همانجاها؛ لاروس ... ، ذیل «اسنا»). در 1327 ق / 1909 م برای تأمین آب استان قنا، سدی در شمال اسنا و در 47 کیلومتری جنوب اقصر، به‌طول 874 متر و ارتفاع 10 متر، بر رود نیل ساخته شد ( بروکهاوس، همانجا؛ بریتانیکا، چ 1978،III / 960, XIII / 107).
اسنا شهری کهن است و ازجمله بناهای باستانی آن می‌توان به‌ بنای سنگیِ بربا (ادریسی، 1 / 126؛ دمشقی، 35، 233؛ قلقشندی، صبح، 3 / 324) و معبد و تندیس خدای خنوم، از دوران بطلمیوسیان مصر، اشاره کرد (دریوتون، 68-69 ؛ ولدرینگ، 222؛ نجیب، 326؛ مهران، 315-316؛ نیز نک‍ : کاره، I / 237). از آثار اسلامی شهر نیز می‌توان جامع عتیق و مدرسۀ شافعیه را نام برد (بستانی، همانجا).
از میان شخصیتهای نامدار اسنا اینها را می‌توان نام برد: عطاء‌الله بن علی بن زید اسنایی، فقیه و ریاضی‌دان و شاگرد شیخ‌ بهاء‌الدین قفطی (ادفوی، 2 / 361)؛ جمال‌الدین عبدالرحیم بن علی بن شیث اموی اسنایی قوصی (د 625 ق)، قاضی، ادیب و صاحب دیوان انشاء (ابن‌شاکر، 2 / 312)؛ و جمال‌الدین عبدالرحیم بن حسن ارموی اسنایی (اسنوی) (د 772 ق)، فقیه شافعی و صاحب طبقات الشافعیه و تألیفهایی در فقه و اصول (ابن‌حجر، 147؛ ابن‌ تغری‌ بردی، 114؛ شوکانی، 1 / 352-353). 
جمع‍‌ (برآورد 2010 م): ح 000‘71 تن.

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن‌تغری‌بردی، یوسف، النجوم الزاهرة، قاهره، 1383 ق / 1963 م؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، 1392 ق؛ ابن‌خلدون، العبر؛ ابن‌دقماق، ابراهیم، الانتصار، به‌کوشش کارل فولرس، بولاق، 1310 ق / 1893 م؛ ابن‌شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات، به‌کوشش احسان عباس، بیروت، 1973 م؛ ابن‌ظهیره، الفضائل الباهرة، به‌کوشش مصطفى سقا و کامل مهندس، قاهره، 1969 م؛ ابوالفدا، تقویم‌ البلدان، به‌کوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840 م؛ ادریسی، محمد، نزهة ‌المشتاق، به‌کوشش انریکو چرولی و دیگران، ناپل / رم، 1970 م؛ ادفوی، جعفر، الطالع السعید، بـه‌کوشش سعد محمدحسن، قاهره، 1966 م؛ اصطخری، ابراهیم، المسالک و الممالک، به‌کوشش محمد جابر عبدالعال حینی و محمد شفیق غربال، قاهره، 1381 ق / 1961 م؛ بستانی، فؤاد افرام، دائرة‌المعارف، بیروت، 1956-1983م؛ جبوری، عبدالله، مقدمه بر طبقات الشافعیۀ اسنوی، بـه‌کوشش همو، بغـداد، 1390 ق-1391 ق / 1970 م-1971 م؛ خوری، سلیم جبرائیل و سلیم میخائیل شحاده، آثار الادهار، بیروت، 1291 ق / 1875 م؛ دمشقی، محمد، نخبة الدهر، به‌کوشش مرن، لایپزیگ، 1923 م؛ شوکانی، محمد، البدر، بیروت، دارالمعرفه؛ عابدین،‌ عبدالمجید، تعلیقات بر البیان و الاعراب (نک‍ : هم‍ ، مقریزی)؛ قلقشندی، احمد، صبح الاعشى، قاهره، 1383 ق / 1963 م؛ همو، نهایة الارب، بیروت، 1405 ق / 1984 م؛ مقریزی، احمد، البیان و الاعراب، به‌کوشش عبدالمجید عابدین، قاهره، 1961 م؛ همو، الخطط، بولاق، 1270 ق / 1853 م؛ الموسوعة العربیة المیسرة، به‌کوشش محمد شفیق غربال، قاهره، 1965 م، مهران، محمد بیومی، دراسات فی تاریخ الشرق الادنی القدیم، دارالمعرفة الجامعیه، 1984 م؛ نجیب، احمد، الاثر الجلیل لقدماء وادی النیل، قاهره، 1411ق / 1991م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Afrika : EntsiklopedicheskiĮ Spravochnik, ed. A. A. Gromiko, Moscow, 1986; Americana, 1963; Britannica, 1973, index; ibid, 1978; Brockhaus, 17th edition, 1966-1974; Carré, J. M., Voyageurs et écrivains français en Egypte, Cairo, 1955, Drioton, E. and J. Vandier, L’Egypte : Des origines à la conquête d’Alexandre, Paris, 1938; EI 1; EI 2; Grand Larousse ; Meyer ; Woldering, I., Egypt , tr. A. E. Keep, London, 1965; The World Gazetteer, www.world-gazetteer. com (May 2011).

ناهده فوزی (دبا)