اسناد انقلاب اسلامی، مرکز

اسناد انقلاب اسلامی، مرکز markaz-e asnād-e \ enqelāb-e eslāmī\، نهاد بررسی و تدوین‌کنندۀ تاریخ انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن (بنیاد نهاده شده در 1360ش در تهران). این مرکز نهادی است فرهنگی ـ پژوهشی با شخصیت حقوقی مستقل و غیرانتفاعی، برای آشنا ساختن نسلهای معاصر و آیندۀ جهان اسلام با ریشه‌ها و ماهیت انقلاب اسلامی ایران («اساسنامه ... »، 1). 
پس از شهادت شماری از مردم جهرم، مشهد و رفسنجان در  تیر 1357 به‌دست نیروهای نظامی حکومت پهلوی، امام‌خمینی در پیامی یادآور شد که از هم‌اکنون کسانی باید تاریخ انقلاب اسلامی را بنویسند؛ چه‌بسا مسائلی امروز برای شما روشن باشد، اما برای نسل آینده مفهوم نباشد (روحانی، 3 / 5). در 1360ش، پس از تغییر یافتـن مطالب کتابهای درسی، مطالبـی دربارۀ روحانیان دورۀ مشروطیت در کتابهای تاریخ دبیرستانی نوشته شد که حمید روحانی (نویسندۀ کتاب نهضت امام‌خمینی) بدان اعتراض کـرد. او نامـه‌ای بـه امـام‌خمینی نـوشت و امـام نیـز گـروهی ــ ازجملـه آیت‌الله خـامنـه‌ای ــ را بـرای بـررسی این مسئله تعیین کرد. گروه به این نتیجه رسید که برای تدوین کردن تاریخ انقلاب اسلامی، لازم است تـا مرکزی تأسیس شود؛ از این رو، حمید روحانی را مأمور تشکیل آن مرکز کرد و فعالیتهای آن مرکز از 1361ش آغاز شد (حسینیان، مصاحبه). امام‌خمینی در 1367ش، باز در نامه‌ای خطاب به حمید روحانی، ضمن قدردانی از کوششهای وی و همکارانش، نارضایتی خود را از انتشار تاریخهای غیرواقعی از سوی «وابستگان به شرق و غرب» ابراز، و بر نگارش تاریخی واقعی و مستند، و پی‌گیری جدی‌تر وظیفۀ گردآوری همۀ اسناد تأکید ورزید. بر این اساس، از آن تاریخ، مرکز عملاً به نهاد گردآوری و نگاهداری همۀ اسناد مربوط به انقلاب اسلامی ایران تبدیل شد (نک‍ : «درباره ... »، بش‍ ‌).
این مرکز زیر نظر هیئت امنا و با رهنمود ولی فقیه اداره می‌شود («اساسنامه»، 10). تا کنون برای این مرکز، دو دوره هیئت امنا تعیین شده است: یک دوره از 1361 تا 1374 ش، که حمید روحانی، مهدی کروبی و فاطمه کروبی اعضای آن بودند، و دورۀ دیگر از 1374 ش تا کنون، که مصطفى پورمحمدی، حمید روحانی و روح‌الله حسینیان در هیئت امنای آن عضویت دارند (حسینیان، همانجا). 
مرکز اسناد انقلاب اسلامی از 6 معاونت تشکیل می‌شود: 1. پژوهشی، 2. اطلاع‌رسانی، 3. تاریخ شفاهی، 4. انتشارات، 5. اداری و مالی، و 6. خودکفایی. 
معاونت پژوهشی مسئول شاخۀ پژوهشهای تاریخی است. این معاونت هر سال موضوعهایی را اعلام، و پژوهشگران را به پژوهش دربـارۀ آن موضوعها فـرا می‌خوانـد («دربـارۀ ما»، بش‍ ؛ خواجه سروی، مصاحبه). معاونت اطلاع‌رسانی با واحدهای تابع خود، وظیفۀ تهیه، گردآوری، سازمان‌دهی و نگاهداری اسناد و مدارک مربوط به فعالیتهای مرکز را به عهده دارد («دربارۀ ما»، بش‍ ‌). تاکنون نزدیک به 4 میلیون برگ سند سیاسی، نظامی و امنیتی رژیم پهلوی از وزارت اطلاعات، وزارت امور خارجه، نیروهای مسلح و نهادهای دیگر گردآوری شده است (خواجه سروی، «مسیرها ... »، 14) که کهن‌ترین اسناد آن مربوط به اوایل کار پهلوی اول (1300 ش) است. این اسناد در موارد مقرر، به‌صورتهای کتبی، تصویری، دیداری و شنیداری، در اختیار پژوهشگران قرار می‌گیرد («آشنایی ... »، 66). هر سال نیز دهها هزار برگ سند به مرکز منتقل می‌شود. واحدهای کتابخانه، رایانه و اینترنت نیز از زیرمجموعه‌های معاونت اطلاع‌رسانی‌اند. کتابخانۀ مرکز دارای 40 هزار عنوان کتاب در حوزۀ سیاست و تاریخ معاصر، و نیز دورۀ روزنامه‌ها و مجله‌های فارسی است. واحد رایانه و اینترنت، گذشته از وظیفۀ پشتیبانی شبکه‌های رایانه‌ای مرکز، در زمینۀ دسترسی به اسناد، از طریق اینترنت هم همکاری دارد («دربارۀ ما»، بش‍‌ ).
معاونت تاریخ شفاهی مسئول شناسایی و گفت‌وگو با کسانی است که به‌گونه‌ای در فرایند انقلاب اسلامی فعالیت داشته‌اند یا اطلاعات آنها از تاریخ انقلاب ثبت‌نشده و شفاهی است. این معاونت تاکنون (1390ش) هزاران ساعت گفت‌وگو انجام داده، و آنها را ثبت و ضبط کرده است (همانجا). 
معاونت انتشارات از 1374ش آغاز به کار کرد (خواجه سروی، همانجا). این معاونت پژوهشهای به‌پایان‌رسیده در معاونت پژوهشی مرکز را به‌صورت کتاب منتشر می‌کند. مرکز اسناد انقلاب اسلامی تا کنون بیش از چند صد عنوان کتاب در زمینۀ سیاست و تاریخ معاصر ایران منتشر کرده است (همو، مصاحبه؛ «دربارۀ ما»، بش‍ ). این مرکز تا پیش از 1374ش، نشریۀ 15 خرداد را نیز به چاپ می‌رساند («معاون ... »، بش‍ ). 
مرکز اسناد انقلاب اسلامی در منطقۀ تجریش تهران قرار دارد. ساختمان اصلی مرکز در دورۀ پهلوی اول، با معماری ویژۀ آن دوره ساخته شده است و به‌هنگام مصادره شدن پس از انقلاب، به هوشنگ دولّوی قاجار، از وابستگان به دربار، تعلق داشت (حسینیان، همانجا).

مآخذ

«اساسنامۀ مرکز اسناد انقلاب اسلامی» (نسخۀ موجود در بایگانی مرکز اسناد)؛ «آشنایی با مرکز اسناد انقلاب اسلامی: نقل تاریخ امروز برای فردا»، کیهان فرهنگی، 1381 ش، س 19، شم‍ 20؛ حسینیان، روح‌الله (رئیس مرکز اسناد انقلاب اسلامی)، مصاحبه با مؤلف؛ خواجه سروی، غلامرضا، «مسیرها را برای نسل جوان می‌گشاییم»، قدس، 1384 ش، س 18، شم‍‌ 983‘ 4؛ همو (معاون پژوهشی مرکز اسناد انقلاب اسلامی)، مصاحبـه با مؤلف؛ «دربـارۀ مـا»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی (مل‍ )؛ روحانی (زیارتی)، حمید، نهضت امام‌خمینی، تهران، 1372 ش؛ «معاون پژوهشی مرکز اسناد»، شریف نیوز (دسترسی در 22 شهریور 1384). 

IRDC, www. irdc. ir / fa / about. aspx; Sharifnews , www. Sharifnews. ir / print. php? 9598.

حمیده نظامی خندان