نیاوران، مجموعه فرهنگی-تاریخی

ساختمان کتابخانۀ کاخ نیاوران در جبهۀ شرقی کاخ و محوطۀ باغ قرار دارد. این بنا با مساحت 400 مـ2 در دو طبقه به صورت دوبلکس و یک زیرزمین ساخته شده است ( گزارش،16). طراحی و اجرای این ساختمان توسط شرکت مَپ، متعلق به مهندس عبدالعزیز فرمانفرماییان، و در 1355 ش انجام شد. ساخت کتابخانه به سفارش فرح دیبا صورت گرفت و طراحی آن در ساختار کلی و فضای داخلی، با الگوبرداری از معماری مدرن آن روز انجام یافت. در این طرح، ترکیب هوشمندانه‌ای از شیشه، آینه، سنگ و برنز توسط چارلز سِواینی، هنرمند آمریکایی، به کار رفته است. از آنجا که این کتابخانه برای استفادۀ شخصی و خصوصی در نظر گرفته شده بود، با استانداردهای کتابخانه‌ای فاصلۀ زیادی دارد (مجموعه)؛ برای نمونه، تجهیز فضای کتابخانه به سیستم صوتی و وجود پیانویی در سالن مرکزی نشان‌دهندۀ این مطلب است که کتابخانه تنها به‌عنوان مکانی برای مطالعه در نظر گرفته نشده، و کاربری چندمنظوره داشته است.

ساختمان کتابخانه روی صفه‌ای به ارتفاع حدود 5 / 1 متر و در زمینه‌ای مربع‌شکل ساخته شده است. مسیر دسترسی به کتابخانه هم‌اکنون از جبهۀ شمالی بنا ست، اما به نظر می‌رسد در وضعیت اصلی، ورود به کتابخانه از جبهۀ جنوبی انجام می‌شده است. فضای داخلی کتابخانه به شکل سالنی مربع‌شکل، یک‌دست، و فاقد تقسیم‌بندی است. اضلاع جنوبی و شرقی کتابخانه در قسمت میانی حدود 1 تا 5 / 1 متر عقب‌نشینی دارند. در این بخشِ عقب‌نشسته، پنجره‌های سالن قرار گرفته‌اند. در ضلع غربی سالن، دری دیده می‌شود که به ساختمان کاخ راه می‌یابد. بر دیوارهای محیطی سالن، قفسه‌های کتاب از جنس شیشه و فلز، کار شده است. 
از ویژگیهای منحصر به فرد کتابخانه که در طراحی داخلی آن منظور شده، وجود شومینه‌ای دیواری در جبهۀ شمالی سالن است. برای تعبیۀ این شومینه، دیواری مجازی به صورت حجمی مکعب‌مستطیل‌شکل ساخته شده که تا سقف امتداد یافته است. داخل این حجم در طبقۀ همکف و دوم شومینه، کتابخانه کار گذاشته شده است. بدنۀ این دیوار به طور کلی، از قطعات بزرگ آینه پوشیده شده است که داخل قابهایی از جنس برنز قرار دارد. این انتخاب و ترکیب هوشمندانه ضمن انعکاس تصاویری از فضای داخلی کتابخانه، در آینه‌هایی که با نواری طلایی‌رنگ قاب شده‌اند، تا حد زیادی، شومینه را از نظر مخفی می‌دارد و در صورت روشن بودن آن، تصویر زیبایی از ترکیب آتش، برنز و آینه را پدید می‌آورد. 
 پلکان مرتبط با طبقۀ فوقانی کتابخانه، در گوشۀ شمال غربی واقع شده است. این پلکان محافظی از جنس برنز دارد و با چرخش در جهت خلاف عقربه‌های ساعت، به طبقۀ دوم منتهی می‌شود. طبقۀ فوقانی کیفیتی مشابه طبقۀ همکف دارد، با این تفاوت که اضلاع غربی و شمالی سالن نیز دارای پنجره‌اند. از دیگر ویژگیهایی که در طراحی داخلی بنا دیده می‌شود، سقف کتابخانه است که در قسمت میانی خود، ترکیب حجمی بزرگی شامل 356‘4 استوانۀ شفاف شیشه‌ای دارد. این عنصر افزون بر آنکه دارای جنبۀ تزیینی است، روشنایی کتابخانه را نیز تأمین می‌کند. 
نمای اصلی ساختمان کتابخانه نمای جنوبی آن است که بر ایوان آن، دو شیر سنگی دیده‌می‌شود. در قسمت میانی این نما، نورگیر کتابخانه هم‌ارتفاع با ساختمان تعبیه شده است. نمای شرقی نیز کیفیتی مشابه نمای جنوبی دارد، با این تفاوت که نورگیر مرکزی به صورت حجم شیشه‌ای برآمده‌ای است که به میزان تقریبی نیم متر از نما پیش نشسته است. نمای شمالی در پردۀ اول یک درِ ورودی کوچک، و پنجره‌ای مربوط به آبدارخانه دارد. در پردۀ دومِ این نما نیز پنجره‌ای در مرکز دیده می‌شود که به طبقۀ دوم کتابخانه اختصاص دارد. نمای غربی به‌سبب اتصال ساختمان کتابخانه به سالن سینما تصویر کاملی را به نمایش نمی‌گذارد و تنها در طبقۀ فوقانی آن، پنجره‌ای در مرکز دیده می‌شود. 
ساختمان کتابخانه فاقد تزیینات در نمای بیرونی است؛ اما ترکهای بدنۀ ساختمان را می‌توان از زیباییهای دیداری آن به شمار آورد. نمای خارجی ساختمان کتابخانه، همانند کاخ نیاوران از سنگ تراورتن پوشیده شده است و تمام نورگیرها و بازشوها از جنس فلزند. 
فضای داخلی کتابخانه همچون نمای بیرونی، ساده و بدون تزیینات است؛ اما وجود آثار حجمی اثر هنرمندان ایرانی و خارجی در این فضا را می‌توان از آرایه‌های آن به شمار آورد. در سالن کتابخانه، آثاری از پرویز تناولی، بهمن محصص، منوچهر یکتایی، مسعود عربشاهی، محمد مدبر، سزار بالداجینی، دیه‌گو جاکومتی، آرنولدو پومودورو و پیر آرماندو فرناندز (آرمان) به چشم می‌خورد (مجموعه). همچنین مبلمان و قالیهای نفیس کتابخانه بر زیبایی فضای داخلی آن افزوده است. 
کتابخانۀ اختصاصی نیاوران گنجینه‌ای فرهنگی ـ هنری است که مجموعۀ گوناگونی از قبیل کتابهای چاپی، دائرةالمعارفها، نسخه‌های خطی، تابلوهای نقاشی و آثار حجمی را در بر می‌گیرد. کتابهای چاپی این کتابخانه بالغ بر 000‘ 23 جلد است که حدود 000‘16 عنوان را شامل می‌شود. این کتابها به زبانهای فارسی و زبانهای اروپایی (بیشتر فرانسه) اند. کتابهای فارسی دربرگیرندۀ موضوعاتی چون تألیفات فرهنگی، ادبی، اجتماعی، گزارشها و آمار، و کتابهای خارجی شامل دائرةالمعارفها، دوره‌های تخصصی هنر، باستان‌شناسی و منابع تاریخ تمدن و هنر ملل‌اند. در این میان، کتابهای مربوط به حوزۀ تاریخ ایران، ادبیات فرانسه، هنر و نقاشی از غنای بیشتری برخوردارند. 
در این مجموعه، چاپهای اصلی و نخست بسیاری از سفرنامه‌های معتبر شرق‌شناسان و جهانگردان که به سیاحت و کاوش در آسیا و ایران پرداخته‌اند، وجود دارد؛ همچنین، وجود مجموعۀ نسبتاً کاملی از انتشارات دانشگاه تهران و بنیاد فرهنگ ایران با صحافی به رنگ آبی سلطنتی، آثار بسیار معتبری از نقاشان مشهور جهان به ویژه نقاشان سدۀ 20 م با چاپ و صحافی نفیس، و نیز آثار شماری از نویسندگان فرانسوی سده‌های 18 و 19 م که در زمان حیات آنها به چاپ رسیده‌اند، بر ارزش تاریخی و هنری مجموعه افزوده است. 
ویژگی دیگر این مجموعه وجود کتابهای اهدایی از سران کشورهای مختلف، هنرمندان و نویسندگان ایرانی و غیر ایرانی به فرح دیبا ست که ازجملۀ این اشخاص می‌توان به پروین اعتصامی، علی‌نقی وزیری، منوچهر آتشی، جان اف. کندی، والت دیزنی، جواهر لعل نهرو، رولف بنی و رومن گیرشمن اشاره کرد. 
از دیگر اجزاء این گنجینۀ ارزشمند وجود چند نسخۀ خطی در آن است که به قلم کاتبانی چون میرعلی هروی، احمد نیریزی، وصال شیرازی، زین‌العابدین حسنی، محمد اصفهانی و محمد تقی مشهدی نوشته شده‌اند. کوچک‌ترین کتاب این مجموعه، قرآنی به قطع 8×5 سانتی‌متر، و بزرگ‌ترین آن اطلسی به زبان لاتین در قطع 82×57 سانتی‌متر است. قدیمی‌ترین کتاب در مجموعۀ غیرفارسی، کتابی است که توسط جوزفیوس فلاویوس دربارۀ تاریخ قوم یهود نوشته شده، و در 1609 م به زبان لاتین در پاریس به چاپ رسیده است. قدیمی‌ترین کتاب فارسی این کتابخانه نیز، دیوان حافظ به شرح سودی است که در 1252 ش / 1873 م در لایپزیگ چاپ، و به ناصرالدین شاه قاجار اهدا شده است. 
افزون بر موارد گفته‌شده، در کتابخانۀ اختصاصی نیاوران، بیش از 350 تابلوی نقاشی وجود دارد که شامل آثاری از هنرمندان بنام ایرانی و غیر ایرانی است. در این میان، آثاری از جعفر روح‌بخش، منصوره حسینی، ناصر اویسی و ابوالقاسم سعیدی نیز دیده می‌شود که به جریانهای نوگرایی هنر ایران در دهه‌های 1330 و 1340 ش تعلق دارند؛ همچنین، تابلوهایی از هنرمندان مشهور جهان چون سالوادور دالی، خوان میرو، اندی وارهول و آلن بایاش دیده می‌شود. 
سامان‌دهی کتابهای چاپی کتابخانۀ اختصاصی نیاوران در 1381 ش توسط گروهی متخصص انجام شد. در این فرایند، نخست کتابهای مجموعه به طور کامل شناسایی، و طبقه‌بندی شد؛ سپس فهرست‌نویسی کتابها به روش LC مطابق با استانداردهای کتابخانۀ کنگرۀ آمریکا، انجام گرفت. فرایند فهرست‌نویسی منابع این کتابخانه دو سال به طول انجامید. در این مدت، مراحلی چون فهرست‌نویسی، و لیبل‌گذاری صورت گرفت و در نهایت، اطلاعات به نرم‌افزار رایانه‌ای منتقل شد. این اطلاعات هم‌اکنون در دو پایگاه فارسی و لاتین با قابلیت جست‌وجو موجود است، ضمن اینکه برگه‌دان دستی نیز بر اساس عناوین کتاب تهیه شده است.

مآخذ

 اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به‌کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1368 ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1374 ش؛ گـزارش ثبتـی: مجموعـۀ فرهنگی ـ تاریخی نیاوران، سازمان میراث فرهنگی، تهران، شم‍ 025‘2؛ مجموعۀ بروشورهای منتشرشده از سوی مجموعۀ فرهنگی ـ تاریخی نیاوران؛ مختاری، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی، تهران، 1385 ش؛ ویلز، چارلز جیمز، تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، ترجمۀ سید عبدالله، به‌کوشش جمشید دودانگه و مهرداد نیکنام، تهران، 1363 ش.

سیما طایفه