اهل هوا

‌اَ‌هْلِ هَوا، یکی از تک‌نگاریهای مردم‌نگارانۀ غلامحسین ساعدی (1314-1364ش / 1936-1985م)، دربارۀ مراسم بادزدایی و زار در نواحی جنوب ایران.
غلامحسین ساعدی (ه‍ م) پس از تألیف دو کتاب ایلخچی (ه‍ م) و خیاو یا مشکین شهر (ه‍ م)، باتجربه‌تر از پیش به‌صورت علمی‌تر و با توجه به اصول و قواعد روش تحقیق در مردم‌شناسی به پژوهش دربارۀ مراسم زار و اهل هوا در جنوب پرداخت و حاصل مشاهدات مستقیم خود را همراه با طبقه‌بندی و تحلیل موضوعات در قالب کتاب اهل هوا در 1345ش ارائه کرد. 
جمشید بهنام به ترتیب و نظم منطقی مطالب و طبقه‌بندی داده‌های مردم‌نگاری کتاب اشاره کرده و موفقیت ساعدی را در این پژوهش محرز دانسته است (ص 5-6). اگرچه همو تأکید دارد که ساعدی از روش پرسش‌نامه و نمونه‌گیری استفاده نکرده (ص 6)، اما مشخص است که ساعدی عمیقاً موضوع مورد مطالعه را درک کـرده و بیش از پیش بـه جامعۀ تحقیق نزدیک ـ شده است و نتیجۀ پژوهشهای او دقیق‌تر از آن است که کمبود روشهای دیگر را مانع موفقیت کار او بدانیم. هرچند منتقدانی چون داریوش آشوری گزارش بی‌دخل و تصرف و خام و دست اول ساعدی را نمی‌پسندند و بر ساعدی به‌عنوان پژوهشگری که اظهارنظرهای شخصی خود را در کتاب نیاورده است، انتقاد دارند (ص 15). 
با توجه به شیوه و روش تحقیق در مردم‌نگاری نمی‌توان انتقاد آشوری را وارد دانست، زیرا اولین نکته‌ای که هر پژوهشگر عرصۀ مردم‌شناسی در روش تحقیق با آن روبه‌رو می‌شود، پرهیز از داوری و اظهارنظرهای شخصی، ارزش‌گذاری و قضاوت است. هدف ساعدی نیز ثبت گزارشهای میدانی و طبقه‌بندی آنها همچون یک پژوهشگر مردم‌نگار بوده است. تحلیل و بررسی تئوریک داده‌های میدانی کتاب اهل هوا کار محققان عرصه‌های دیگر است که بر مبنای داده‌های مونوگرافیها به تبیین نظری می‌پردازند. مابقی انتقادهای آشوری بر نثر دشوار و گاه مغلوط یا تکراری ساعدی کم و بیش وارد است (ص 15-16). کتاب اهل هوا هشتمین مونوگرافی مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی (ه‍ م) است (پرهام، 103).
اهل هوا عنوان عامی است که بر همۀ افرادی که به تسخیر جنْ‌بادهای مرموز و بیماری‌زا درآمده‌اند، اطلاق می‌شود. محتوای کتاب اهل هوا دربارۀ انواع جنْ‌بادها، چگونگی عملکرد آنها، درمان و بادزدایی توسط باباها و ماما (جادو پزشکان) و سازها و لوازم بادزدایی است.
ساعدی کتاب اهل هوا را با مقدمه‌ای دربارۀ چگونگی ورود ارواح و بادهای مهاجر همراه سیاهان افریقایی سواحل عربستان به ایران و نواحی بلوچستان آغاز می‌کند. بادهای مهاجر با بادهای بومی سواحل ایران درآمیخته‌اند و قدرت آزار و بیمارکنندۀ فراوان یافته‌اند. ساعدی تصویری دقیق از سیمای روستاها و سواحل خلیج فارس، و نیز معیشت، آداب و رسوم و خلقیات مردم آن ارائه می‌کند (نک‍ : ص 3 بب‍ ‌) که امروزه پس از گذشت تقریباً نیم‌قرن از حیث مطالعات مردم‌شناختی بسیار قابل توجه است.
در بخش بعدی داده‌های دقیق‌تری دربارۀ اصطلاحات و تعابیر مربوط به اهل هوا تعریف می‌شود و زوایای مبهم و پنهان زندگی مردم جنوب در سایه و سیطرۀ بادها توصیف می‌شود: «هرکس در ساحل زندگی کند، دچارشان می‌شود. سواحل و جزیره‌ها مسکن این بادها ست» (ص 31). معروف‌ترین گونه‌های بادهای آزاردهنده زار و نوبان هستند که اگر وارد بدن کسی بشوند، سلامت او را می‌گیرند و هیچ‌کس به‌جز باباها و ماماها نمی‌توانند او را مداوا بکنند (نک‍ : ص 31-32). بنا به پژوهشهای ساعدی بادها بیشتر فقرا و جوانان رشیدتر را که می‌توانند مرکب خوبی باشند، تسخیر می‌کنند، هرچند هرکسی، از کودک درون گهواره تا افراد سال‌خورده نیز مرکب بادها می‌شوند. مرکب یا فُرس اصطلاحی است که به فرد بادزده یا مبتلا اطلاق می‌شود (ص 33). نکتۀ دیگر اینکه بادها انواع مسلمان و کافر دارند. همۀ بادها چه مسلمان چه کافر وقتی سراغ کسی بروند، او را تسخیر می‌کنند و مرکب خود می‌سازند. بادهای کافر موذی‌ترند و مرکب خود را به هلاکت می‌رسانند (ص 34). 
ساعدی در ادامه فصل مجزایی را به تعریف و عملکرد باد «زار» از خطرناک‌ترین و شایع‌ترین بادها اختصاص می‌دهد. زارها خونخوارند و از درون مرکب خود، با ماما یا بابا صحبت می‌کنند. شیوۀ درمان‌ زارزده‌ها یا گرفتاران باد زار شیوه‌ای از مناسک‌ گذار (تشرف) (نک‍ : ه‍ د، تشرف) است. همۀ 3 مرحلۀ گذار یعنی جداگزینی، گذار و پیوستگی را در این مناسک می‌توان دید. معمولاً بابا یا ماما، ابتدا فرد مبتلا را پاکیزه می‌کنند و او را از سگ و مرغ دور می‌دارند، سپس او را به مدت 7 شبانه‌روز در کپری کنار دریا دور از چشم دیگران نگه می‌دارند. فرد مبتلا در این مدت نباید با نامحرم دیدار کند. در تمام مدت بابا یا ماما معجونی به نام «گِره‌کو»، را به تن بیمار می‌مالد که از 21 گیاه ساخته شده است.
پس از گذشت 7 روز دوباره بدن بیمار را پاکیزه می‌کنند و خاک 7 گذر را با 7 برگ 7 گیاه بی‌خار مخلوط می‌کنند و همراه با گِره‌کو به بدن او می‌مالند. سپس طی عملیاتی جادویی شست پاهای بیمار را با موی بز به هم می‌بندند و مقداری روغن ماهی زیر دماغ او می‌گیرند و چند رشته موی بز آتش می‌زنند و با شاخه‌های خیزران به بدن بیمار ضربه می‌زنند تا جن از مرکبش پایین بیاید. جن که از بدن بیمار خارج شد، نوبت به باد زار می‌رسد که در کلۀ بیمار قرار دارد. روش بیرون آوردن باد ‌زار از کلۀ بیمار چنین است که سفره، بساط، و بازی و آوازی برای او ترتیب می‌دهند و بزی قربانی می‌کنند. کاربرد بز در چنین مراسم جـادوگرانـه‌ای قابـل تأمـل است (نک‍‌ : ه‍ د، بز). 
در این میهمانی همۀ اهل هواها (کسانی که قبلاً مرکب بادها بودند) دعوت می‌شوند و شروع به آوازخوانی می‌کنند. پس از مدتی فرد مبتلا در حالت نشسته تکان تکان می‌خورد تا باد زار از کله‌اش بیرون شود و این مراسم چندین شبانه‌روز ادامه می‌یابد. پس از مدتی بیمار ظرفی‌ از خون قربانی را می‌نوشد، صدای دهل و آواز بلندتر می‌شود و همگی شرکت‌کنندگان سر می‌جنبانند. بابازار که زبان ‌بادها را می‌داند، از جنها خواسته‌هایشان را می‌پرسد و به‌تدریج خواسته‌های بادجن را که خیزران، لباس و طلا ست آماده می‌کنند تا جن از بدن بیمار خارج شود. پس از خروج جن از بدن بیمار او را دو زانو می‌نشانند، چنان‌که نوک انگشتان پا با زمین تماس پیدا کند (ص 41 بب‍ ‌). فردی که از شر بادها رها شود تا آخر عمر در حلقۀ اهل هوا باقی می‌ماند و باید در همۀ مراسم مربوط به بادزایی شرکت کند. اهل هوا تابوهایی دارند: آنها نمی‌توانند به مرده یا نجاست یا خون دست بزنند. جارو، لنگه کفش و قلم قلیان را نباید از بالای سر آنها رد کرد. آنها همواره لباسهای پاکیزه بر تن می‌کنند و لب به می نمی‌زنند و هرگز مست نمی‌کنند (ص 36).
مابقی صفحات کتاب به معرفی بادهای زیان‌رسان دیگر همچون باد مشایخ، لیوا، ام صبیان و جز آنها اختصاص دارد. همچنین ساعدی با چند نفر از اهل هوا مصاحبه کرده است که در بخشهای انتهایی کتاب به آن پرداخته و به‌جز شرح حال آنها، دقیقاً شیوۀ بادزدایی و دفع باد جنها را از زبان بومیان نقل کرده است (نک‍ : ص 133-146).
در ادامه ساعدی فرهنگوارۀ کوچکی از موجودات وهمی سواحل دریای عمان و خلیج فارس را آورده، و ذیل هر کدام خویشکاری، سیما و چگونگی خلاصی از شر آنها را بیان کرده است (نک‍ : ص 149-153).
سازها و لوازم مراسم زار عنوان بخش دیگری از کتاب است. در این بخش انواع ساز، پوشاک، پرچم، خوراکیها، گیاهان خوشبویی که به عنوان بخور طی مراسم سوخته می‌شوند و انواع چوبها و ترکه‌ها و جز آنها به‌صورت الفبایی معرفی شده‌اند (نک‍ : ص 157-166). در انتها اصطلاحات اهل هوا، انواع بادها، اصطلاحات مربوط به هر مرحله از مراسم زار و مجالس ‌ساز و آواز بیان شده‌ است (نک‍ : ص 169-177).
طرحها و تصاویری که بومیان جنوب را در حال صید ماهی، کار و زندگی‌ نشان می‌دهند و تصاویری از مامازارها و بابازارها و برخی سازها و بخورسوزها و لوازم مراسم زار، به عنوان ضمیمه در انتهای کتاب قرارگرفته است. غلامحسین ساعدی در سفر به جنوب با ناصر تقوایی، فیلم‌ساز و کارگردان سینما نیز همراه بود. تقـوایی در 1348ش فیلمی به نام بادجن (ه‍‍‌ م) ساخت. کتاب اهل هوا را مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی در 1345ش منتشر کرد.

مآخذ

آشوری، داریوش ـ «اهل هوا»، بررسی کتاب، تهران، 1345ش، شم‍ 7؛ بهنام، جمشید، مقدمه بر اهل هوای غلامحسین ساعدی، تهران، 1345ش؛ پرهام، سیروس، «فرهنگ در چشم‌انداز اهل هوا»، فرهنگ و زندگی، تهران، 1348ش، شم‍ 1؛ ساعدی، غلامحسین، اهل هوا، تهران، 1355ش.

معصومه ابراهیمی