آب سنجی

سنجش زمانی آب

كهن‌ترین نظام سنجش آب در ایران را «مدار گردش آب»، یا «دور گردشی آب» می‌نامند. مدار گردش آب عبارت است از فاصلۀ زمانی میان دو نوبت آبیاری براساس حقابۀ محلی كه در نقاط مختلف ایران از كمتر از یك هفته تا بیشتر از دو هفته یك‌بار است. اساس «مدار‌گردش آب» مبتنی بر امكانات و نخستین نیازهای محلی است و جنبۀ عرفی دارد. رویدادهای تاریخی در بسیاری از مناطق ایران پیوسته در تغییر این نظامها مؤثر بوده، و فاصلۀ زمانی مدار گردش آب را دستخوش نوسان كرده است.
در بسیاری از روستاهای ایران حد مطلوب مدار گردش آب براساس 12 شبانه‌روز یك‌بار شكل گرفته است، زیرا این فاصلۀ زمانی حد مطلوبی است برای آبیاری گندم و جو كه در ایران به كشت آن اهمیت زیادی داده می‌شود. 
تا قبل از اصلاحات ارضی كه نظامهای زراعی سنتی جمعی مانند «بنه»ها، «صحرا»ها، و «هراسه»ها به قدرت و شكل نخستین خود باقی بود و تغییری در آنها پدید نیامده بود، به مناسبت وسعتِ نسبی كشتِ جمعی، سنجش آب موردنیاز آنها براساس شبانه‌روز شكل گرفته بود و حتى همکاری در آبیاری و كشت و داشت و برداشت نیز مبتنی بر ضوابطی بود كه براساس شبانه‌روز تنظیم شده، و تكامل یافته بود. قلمرو این واحدها در شرقِ خطِ همباران 300 میلی‌متر بود (نك‍ : ه‍ د، بنه).
واحد مدار گردش آب در تمامی ایران شبانه‌روز است كه خود دارای نظامهای متعدد سنجش آب است. این نظامهای سنتی سنجش آب بنابر مقتضیات جغرافیایی اشكال گوناگونی یافته است: سنجشهای زمانی شبانه‌روزی، و سنجشهای زمانی طاق آب.

الف ـ سنجشهای زمانی شبانه‌روزی

در منطقۀ كویری ایران به سبب بلند و كوتاه شدن طول مدت‌ شبانه‌روز در فصول مختلف سال، نظام سنجش زمانی نیز متغیر است. در «خور» مدارگردش آب براساس 14 شبانه‌روز یك‌بار تعیین شده است. هر شبانه‌روز را به 4 «نیمروز» برابر با 240 فنجان تقسیم می‌كنند.
 

نیمروز صبح با طلوع خورشید آغاز می‌شود و طول مدت آن همیشه ثابت و برابر با 64 فنجان است. نیمروز ایواره پس از نیمروز صبح تا غروب آفتاب و طول مدت آن متغیر است. نیمروز سرشب از غروب آفتاب شروع می‌شود و طول مدت آن همیشه ثابت و برابر با 36 فنجان است. نیمروز آخر شب پس از نیمروز سرشب تا طلوع آفتاب و طول مدت آن نیز متغیر است (صفی‌نژاد، نظامها، 147- 148). 
مداربندی و آغاز سنجش مدار گردش از 36 روز بعد از عید (پنجم اردیبهشت) آغاز می‌شود و هر حقابه‌بری در طول مدت یك سال شمسی 26 نوبت حقابه دارد (مدار گردش 14 شبانه‌روز یك‌بار × 26 نوبت آبیاری سال = 364 روز). یك روز باقی‌مانده و خرده‌های سال شمسی را محلیان برابر با 5 نیمروز محاسبه می‌كنند و این اضافات را برای جبران كمبودها، عقب‌ماندگیها و سایر نیازها درنظر می‌گیرند تا با شروع سال جدید اشكالی در سنجش نیمروزها پدیدار نگردد (همان، 150). 
 

چنان‌كه اشاره شد، از 4 نیمروز شبانه‌روز، زمانِ نیمروزِ صبح و نیمروزِ سرِشب همیشه ثابت است و دو نیمروز ایواره و آخر شب همیشه متغیر است، زیرا با تغییرات نیمروز ایواره تغییرات طول روز، و با تغییرات نیمروز آخر شب تغییرات طول شب در فصول مختلف هماهنگ می‌شود و تغییرات این دو همیشه عكس یكدیگر است. زمانی كه طول روزها بلند می‌شود، طولِ مدتِ نیمروزِ آخرِ شب كوتاه، و زمانی كه شبها بلند می‌شود، طول مدت نیمروز ایواره كوتاه می‌گردد، ولی در مجموع، طول مدت این دو نیمروز برابر با 140 فنجان است و ثابت می‌ماند. اگر 4 نیمروزِ شبانه‌روز برابر بودند، طول زمانی هر نیمروز بایستی 60 فنجان باشد.
 در جدول 2 هر شبانه‌روز 240 فنجان و هر فنجان را از نظر زمـانی در سالهای اخیر 6 دقیقـه می‌گیرند (نك‍ : سنجش پیـاله‌ای طاق‌آب، در همین مقاله). محلیان واحد سنجش زمانی دیگری به نام «قُلّه» به‌كار می‌برند. هر قله را برابر با 4 فنجان (24 دقیقه) و شبانه‌روز را برابر با 60 قله محاسبه می‌كنند. این سنجش فنجانی به شكل سنتی خود قبل از رواج ساعت در بسیاری از مناطق شرقی ایران به كار برده می‌شد (همان، 156). این اندازه‌گیری همان سنجشی است كه در سدۀ 4ق / 10م خوارزمی به شرح آن پرداخته است (ص 236-237).

گردش در مدار گردش آب: بنابر جهاتی نوبتِ «هر 14 شبانه‌روز یك بارِ» حقابه‌بران در نیمروزها ثابت نیست؛ مثلاً در «خور» نوبتها در نیمروزها چنین گردش می‌كند: اگر فردی سهم آبش در نیمروز صبح باشد، پس از 14 روز ــ در نوبت آبیاری مجدد ــ سهم آبش به نیمروز سرشب و در نوبت سوم آبیاری به نیمروز ایواره (بعدازظهر)، و در نوبت چهارم به نیمروز آخر شب تغییر می‌یابد (صفی‌نژاد، نظامها، 147- 148). 

درون نیمروزها ابتدا خرده‌مالكان حقابه‌بر آب می‌گیرند و سپس آب در اختیار عمده‌مالكان قرار می‌گیرد و معمولاً در هر نیمروز بیش از یك عمده‌مالك از آب استفاده نمی‌كند. عمده‌مالكان معمولاً كم و كسر آب خرده‌مالكان را تأمین می‌كنند. گاهی كه پایان حقابۀ یك عمده‌مالك در نیمروز به ظهر محلی، غروب، یا طلوع خورشید ختم گردد، دیگر نیازی نیست كه میراب به سنجش آب بپردازد، یا به اصطلاح فنجان بر آب نهد (همان، 148-164). 
سنجش شبانه‌روزی آب در فَرُّخی، دهی در همسایگی خور، براساس 10 شبانه‌روز یك‌بار است. در آنجا هم شبانه‌روز را به 4 نیمروز تقسیم كرده‌اند، ولی تقسیمات درونی آن با تقسیمات خور كاملاً متفاوت است (نك‍ : جدول 3).

مدار گردش آب در وانشان گلپایگان براساس 7 شبانه‌روز یك‌بار شكل گرفته، و هر شبانه‌روز به 3 قسمت مساوی صبح، عصر و شب تقسیم گردیده است كه هر قسمت را یك «طاق» (طاق بزرگ برابر با 72 پیاله) می‌نامند. گروههای هم آب هر طاق به دو دستۀ زمانی 36 پیاله‌ای تقسیم شده‌اند كه آن را نیز طاق (طاق كوچك) می‌نامند. هر طاق كوچك دارای سرطاقی است كه هماهنگ‌كردن زمان آب حقابه‌بران (4 ساعت) از وظایف او ست. بنابراین، هر شبانه‌روز دارای 6 سرطاق است و بر طول مدار گردش آب كه 7 شبانه‌روز است، 42 سرطاق نظارت دارند و اشكالات احتمالی را برطرف می‌كنند. واحدهای سنجش آب در وانشان چنین است:
مدار گردش آب             7 شبانه ‎روز یک‎بار 
شبانه‎روز                     3 طاق (بزرگ) 
شبانه‎روز                     6 طاق (کوچک) 
طاق (بزرگ)                72 پیاله (پنگ) 
طاق (کوچک)              36 پیاله 
پیاله                          6 دانگ
دانگ                        2 خط
 
درون پیاله با دو خط دقیقاً به 3 قسمت تقسیم شده كه هر قسمت مشخص‌كنندۀ دو دانگ آب است. فواصل خطوط را مسگرهای محلی به‌دقت سفید می‌كنند و خط سفید قلع بر پیالۀ مسی قرمز رنگ كاملاً مشخص است. زمان كمتر از دو دانگ را سرطاق با تخمین معین می‌كند.
دو طاق عصر و دو طاق شب دارای ساعات متوالی است، ولی دو طاق صبح دارای زمان متوالی نیست، زیرا 50 پیالۀ آن در صبح و 22 پیالۀ آن در سرشب قرار دارد. مدت آبیاری هریك از حقابه‌بران در درون هر طاق بزرگ با توافق سرطاقها، یا با نشانهای طبیعی چون سایۀ اشیاء در روز، یا ستارگان در شب تعیین می‌شود. چون سرطاقها از حقابۀ خود در پایان طاق آب استفاده می‌كنند، نیازی به شمارش پیاله برای خود ندارند. اگر حقابه‌بری مقداری آب زیاد آورد، آن را به سرطاق می‌سپرد و در مقابل اگر حقابه‌بری هم نیاز به آب اضافی داشته باشد، آب لازم در اختیارش گذارده می‌شود و هركدام در دفعات بعد به شكلی تسویه‌حساب می‌كنند (نك‍ : جدول 4).

به‌سبب كوتاه و بلند شدن شب و روز در فصول مختلف، طاق حقابه‌بران صبح، عصر و شب یعنی گروههای اول، دوم و سوم، در هر نوبتِ گروهی آبیاری در شبانه‌روز، جابه‌جا می‌شود و پس از 3 هفته یا 3 دور مدار گردش، طاق هر گروه مجدداً در جای نخستین قرار می‌گیرد، بدین‌ترتیب: