ابن جماز

اِبْنِ جَمّاز، ابوالربيع‌ سليمان‌ بن‌ مسلم‌ زُهْری‌ مَدَنی‌، يكی‌ از دو راوی‌ قرائت‌ ابوجعفر يزيد بن‌ قعقاع‌ از قراء عشر در سدۀ 2 ق‌/ 8 م‌. 
او از موالی‌ بنی‌ زهره‌ بود و نسبت‌ زهری‌ او به‌ اين‌ جهت‌ است‌. در مورد زندگی‌ وی‌ چيزی‌ دانسته‌ نيست‌، جز اينكه‌ ابن‌ جزری‌ (تحبير، 17، غاية، 1/ 315) وفات‌ او را اندكی‌ پس‌ از 170 ق‌/ 786 م‌ در مدينه‌ حدس‌ زده‌ است‌. او قرائت‌ را از دو تن‌ از قاريان‌ متقدم‌ مدينه‌ به‌ نامهای‌ ابوجعفر يزيد بن‌ قَعْقاع‌ (د 130 ق‌) از قراء عشر و شيبة بن‌ نصاح‌ (د 130 ق‌) و سپس‌ از نافع‌ بن‌ عبدالرحمن‌ (د 169 ق‌) از قراء سبع‌ به‌ طريق‌ عرض‌ فرا گرفت‌ (اندرابی‌، 47؛ ابن‌ جزری‌، غاية، همانجا). راوی‌ اصلی‌ ابن‌جماز، ابواسحاق‌ اسماعيل‌ بن‌ جعفر مدنی‌ است‌ كه‌ روايت‌ او را از طريق‌ دوری‌ و هاشمی‌ به‌ خلف‌ بزاز منتقل‌ كرده‌ است‌ (نک‍ : همو، النشر، 1/ 176- 178). اسماعيل‌ بن‌ جعفر و نيز قتيبة بن‌ مهران‌ كه‌ روايت‌ او از ابن‌جماز رواج‌ نيافت‌ قرائت‌ را به‌ طريق‌ عرض‌ از ابن‌ جماز فرا گرفته‌اند (همو، غاية، همانجا). گفته‌ شده‌ است‌ كه‌ وليد بن‌ مسلم‌ مقری‌ شام‌، ابوهمام‌ صلت‌ بن‌ محمد خاركی‌ نيز از ابن‌ جماز روايت‌ كرده‌اند (ابن‌ ابی‌ حاتم‌، 2(1)/ 142؛ ابن‌ ماكولا، 2/ 550). طبق‌ گفتۀ هذلی‌، روايت‌ هاشمی‌ از ابن‌جماز مستقيم‌ نبوده‌ است‌. (ابن‌جزری‌، غاية، 1/ 313). 
در آثار شناخته‌ شده‌ای‌ كه‌ در مورد قرائت‌ ابوجعفر تا نيمۀ اول‌ سدۀ 5 ق‌ نوشته‌ شده‌، اثری‌ از روايت‌ ابن‌جماز نيست‌. از نيمۀ دوم‌ آن‌ قرن‌ هذلی‌ در الكامل‌، ابن‌ سوار (د 496 ق‌) در المستنير، ابن‌ خيرون‌ (د 539 ق‌) در الموضح‌ و المفتاح‌ و ابوالكرم‌ (د 550 ق‌) در المصباح‌ روايت‌ ابن‌ جماز را تدوين‌ نمودند. به‌ هر تقدير روايت‌ او تحت‌ الشعاع‌ همتايش‌ ابن‌وردان‌، راوی‌ ديگر ابوجعفر قرار گرفته‌، چنانكه‌ ابن‌ جزری‌ ( النشر، 1/ 174- 178) روايت‌ وی‌ را از 12 طريق‌ ثبت‌ كرده‌، در حالی‌ كه‌ روايت‌ ابن‌ وردان‌ را از 40 طريق‌ گرد آورده‌ است‌. قلت‌ موارد اختلاف‌ بين‌ روايت‌ ابن‌ جماز و ابن‌ وردان‌ را می‌توان‌ تا حدودی‌ مربوط به‌ دقت‌ آن‌ دو در ضبط داشت‌. از وجوه‌ افتراق‌ روايت‌ ابن‌ جماز و ابن‌ وردان‌ می‌توان‌ گرايش‌ ابن‌ جماز را به‌ اشباع‌ كسرۀ هاء «ضمير» و «سكت‌» (به‌ عنوان‌ نمونه‌: محيسن‌، 2/ 77، 92). گزينش‌ تاء در مورد اختلاف‌ بين‌ تاء و ياء مضارع‌ (همو، 2/ 30؛ ابن‌ جزری‌، النشر، 2/ 322)، ابدال‌ همزه‌ به‌ واو در موردی‌ مانند «يُوَّيَّدُ» (محيسن‌، 1/ 96) ذكر كرد. در طريق‌ هذلی‌ از هاشمی‌ نيز كه‌ قديم‌ترين‌ طريق‌ مدون‌ شناخته‌ شده‌ از روايت‌ ابن‌ جماز است‌، وجوه‌ افتراقی‌ با طرق‌ ديگر وجود دارد. به‌ عنوان‌ نمونه‌ ابن‌جزری‌ ( النشر، 2/ 270) القای‌ حركت‌ همزه‌ بر واو و ساكن‌ خواندن‌ واو را در نظائر «أوَ أمِنَ» (اعراف‌ / 7/ 98)، كه‌ پس‌ از همزۀ استفهام‌ واو عطف‌ آمده‌ از اصول‌ اين‌ طريق‌ شمرده‌ است‌. ابن‌ جماز در برابر ابوجعفر همواره‌ يك‌ راوی‌ صرف‌ برای‌ قرائت‌ او نبوده‌، بلكه‌ در مواردی‌ انفرادات‌ صحابه‌ را از وی‌ آموخته‌ (به‌‌عنوان‌ نمونه‌ نک‍ : ذهبی‌، 1/ 60) و گاه‌ به‌ استخراج‌ و بيان‌ قواعد كلی‌ در قرائت‌ پرداخته‌ است‌ (مانند قاعدۀ وی‌ در فتح‌ يا ئات‌ اضافه‌: ابن‌ مهران‌، 299). او به‌ موارد اختلاف‌ قرائت‌ اهل‌ مدينه‌ و مصاحف‌ رايج‌ ميان‌ ايشان‌ با مصحف‌ عثمان‌ نيز پرداخته‌ است‌ (نک‍ : ابن‌ ابی‌ داوود، 46-51). ابن‌ جماز يكی‌ از راويان‌ قرائت‌ نافع‌ نيز بوده‌ (ابن‌جزری‌، غاية، 2/ 331) و ابن‌خالويه‌ (128، 162، جم‍‌ ) برخی‌ تفردات‌ او را در روايت‌ از نافع‌ نقل‌ كرده‌ است‌. اقراء ابن‌ جماز در مجالس‌ خود به‌ قرائت‌ نافع‌ بيشتر از ابوجعفر بوده‌ است‌ (نک‍ : ابن‌ مهران‌، 11)، مع‌ ذلك‌ روايت‌ او از نافع‌ هرگز در رديف‌ روايات‌ قالون، وَرش‌ و حتی‌ اسماعيل‌ بن‌ جعفر قرار نگرفت‌، به‌ طوری‌ كه‌ در آثار شناخته‌ شدۀ قرائت‌، اعم‌ از موجود و مفقود، طريقی‌ منتهی‌ به‌ ابن‌ جماز از نافع‌ ديده‌ نمی‌شود. 

مآخذ

ابن‌ ابی‌ حاتم‌، عبدالرحمن بن محمد‌، الجرح‌ و التعديل‌، حيدرآباد دكن‌، 1372 ق‌/ 1952 م‌؛ ابن‌ ابی‌ داوود، عبدالله‌، المصاحف‌، بيروت‌، 1405 ق‌/ 1985 م‌؛ ابن‌ جزری‌، محمد بن محمد، تحبير التيسير، بيروت‌، دارالكتب‌ العلمية؛ همو، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1351 ق‌/ 1932 م‌؛ همو، النشر، به‌ كوشش‌ علی‌ محمد الضباع‌، قاهره‌، مطبعة مصطفی‌ محمد؛ ابن‌ خالويه‌، حسين‌ بن احمد، مختصر فی‌ شواذ القرآن‌، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1934 م‌؛ ابن‌ ماكولا، علی‌ بن هبةالله، الاكمال‌، حيدرآباد دكن‌، 1392 ق‌/ 1972 م‌؛ ابن‌ مهران‌، احمد بن حسین، المبسوط، به‌ كوشش‌ سبيع‌ حمزة حاكمی‌، دمشق‌، 1407 ق‌/ 1986 م‌؛ اندرابی‌، احمد بن ابی عمر، قراءات‌ القراء المعروفين‌، به‌ كوشش‌ احمد نصيف‌ الجنابی‌، بيروت‌، 1407 ق‌/ 1986 م‌؛ ذهبی‌، محمد بن احمد، معرفة القراء الكبار، به‌ كوشش‌ محمد سيد جادالحق‌، قاهره‌، 1387 ق‌/ 1967 م‌؛ محيسن‌، محمد سالم‌، التذكرة فی‌ القراءات‌ الثلاث‌ المتواترة، قاهره‌، 1398 ق‌/ 1978 م‌. 

بخش‌ علوم‌ قرآنی‌ و حديث‌