دائرة المعارف بزرگ اسلامی

موضوع بندی

جستجوی الفبایی

ابریشم حریر |
ابزری | سید علی آل داوود اَبْزَری، عمیدالدّین ابونصر اسعد بن نصر انصاری فالی از وزیران، دانشمندان و شاعران اوایل سدۀ 7ق / 13م (مق‍ 624ق / 1227م). زادگاه او دهستان ابزر (امروزه افزر، از شهرستان فیروزآباد فارس) و آغاز تحصیل او در رباط دشت فال (امروزه از دهستان گله‌دارِ كنگان) بوده است (فرهنگ جغرافیایی ایران، 7 / 12). عمیدالدین دانشهای ...
ابریشم جاده |
ابرقوه | علی رفیعی علامرودشتی اَبَرْقوه، يا ابركوه، شهري قديمی ‌در فارس، و امروزه مركز بخش ابركوه از شهرستان آبادۀ استان فارس با °53 و′17 طول شرقی و °31 و ′10 عرض شمالی و 500‘1 متر ارتفاع از سطح دريا و 977‘2 خانوار و 370‘15 نفر جمعيت (جدول). ابركوه در 72 كيلومتري آباده و 216 كيلومتري يزد و 299 كيلومتري شيراز واقع شده است. وجه تسميه: نام ا...
ابشه | علی رفیعی علامرودشتی اَبِشه، شهری از جمهوری چاد، واقع در منطقۀ استوایی افریقا، در جنوب شهر واره پایتخت سابق سلاطین وَدائی و در 650 كیلومتری شمال شرقی فورلامی (نجامنا) نزدیك مرز سودان غربی و مركز اداری ناحیۀ ودائی با °13 و ′49 عرض شمالی و °20 و ′49 طول شرقی. تلفّظهای دیگر این نام اَبِشْر (EI2) و اَبِشْر (İA) و اَبیش (تقویم البلدان...
ابش خاتون | علی بته کن اَبِشْ خاتون، دختر سعد بن ابی بكر بن سعد زنگی و تركان خاتون و آخرین اتابك از خاندان سُلْغُریان كه در سالهای 662-672ق / 1263-1273م و 682-683ق، جمعاً به مدت 11 سال، از سوی ایلخانان مغول، اتابك شیراز بوده است. در 661ق سلجوق شاه سلغری، با دسیسۀ تركان خاتون و یاری سران شول و تركمان، از دژ اصطخر رهایی یافت و حكومت ...
ابشیطی | حسن یوسفی اشکوری اِبْشیطی، شهاب‌الدین احمد بن اسماعیل بن ابی بكربن عمر بن بریده (خالد) مصری (802-883ق / 1400- 1478م) ادیب، شاعر، محدث و فقیه شافعی. وی در اِبْشیط (یكی از آبادیهای شهر محله، واقع در دلتای نیل) زاده شد و در همانجا بالید و قرآن و كتابهایی چند، چون العمدة و التبریزی را از بر كرد. نیز در آنجا فقه را از بدربن صواف و...
ابشیهی | آذرتاش آذرنوش اَبْشیهی، ابوالفتح بهاءالدین محمَد بن احمَد (790-850ق / 1338-1446م)، دانشمند شافعی مذهب مصری كه به زادگاهش أَبشُوَیه (به فتح و كسر همزه) از دهكده‌های فَیوم منسوب است. از آنجا كه وی بیش‌تر در المحلّة الكبری می‌زیست، نسبت «محلّی» نیز به او داده‌اند. در دهسالگی قرآن را حفظ كرد و در پی كسب دانش بارها به قاهره رفت...
ابطال الاختیار* |
ابری | محمدحسن سمسار اَبْری، كاغذی كه با درآمیختن رنگهای گوناگون نقوشی درهم و شبیه به ابر یا امواج آب بر آن پدید آرند. این واژه غیر از اصطلاح «ابر» و «ابرسازی» است كه یكی از شاخه‌های هفتگانه هنر نگارگری ایران به شمار می‌آید (نک‍ : ه‍ د، ابر). كاغذ ابری برای آراستن حاشیۀ كتابهای خطی نفیس، مرقعات، متن قطعات خط و نقاشی، روی جلد، آست...
ابرهه | کاظم برگ نیسی اَبْرَهه، نام یكی از مشهورترین فرمانروایان مسیحی یمن و صاحب فیل كه از حبشه برخاست و در حدود 530م، به فرمانروایی دست یافت. ابرهه نامی ‌است غیرعربی (جوالیقی، 20) كه صورت حبشی ابراهیم (ابن درید، 532؛ وهب بن منبه، 136؛ نلدكه، 332) یا ابراهام در گویش حبشیان (عابدین، 59) به شمار می‌آید (قس: شكلهای گوناگون نام ابراه...
الابعاد و الاجرام* |
ابقراط* |
ابطال الزمان الموهوم | سید جعفر سجادی اِبْطالُ الزَّمانِ الْمَوْهوم، رسالۀ فلسفی ـ كلامی به عربی، در ردّ اشكالات آقا جمال خوانساری بر ادلّۀ میرداماد در ابطال موهومیت زمان، تصنیف ملامحمد اسماعیل بن حسین بن محمدرضابن علاءالدین محمد مازندرانی اصفهانی، مشهور به ملا اسماعیل خواجویی (د 1173ق / 1760م: خوانساری، 1 / 119؛ یا 1177ق / 1763م: قزوینی، 69). آش...
ابعاد و اجرام | محمد آصف فکرت اَبْعادْ وَ اَجْرام، كتابی به فارسی در شناخت فاصلۀ ستارگان از مركز جهان و اندازۀ جرم آنها و شگفتیهای سرزمینها و شهرها، تألیف نظم‌الدین عبدالعلی بن محمد بن حسین بیرجندی (د 934ق / 1528م). مؤلف در مقدمۀ كتاب آورده است كه «معرفت هیأت اجسام سفلی و اوضاع اجرام علوی از اشرف مطالب و اعلی مآرب است چه غایت آن معرفت قدر...
ابشین | عباس سعیدی اَبْشین، / یكی از دو شهر بزرگ و پایتخت قدیمی ولایت غَرجستان در افغانستان. نام اَبشین در متون مختلف به صورتهای گوناگون از جمله بَشین (حدود العام، 366، 338؛ حبیبی، تعلیقات طبقات ناصری، 2 / / 378)، نشین (جیهانی، 87؛ قزوینی، 426)، بژین، ماركوارت، 79؛ حبیبی، تاریخ افغانستان، 1 / 141 به نقل از موسی خورنی)، افشین (ز...
ابصار | سید جعفر سجادی اِبْصار، مصدر باب افعال از مادۀ «بصر» به معنای دیدن و در اصطلاح، یكی از قوای پنجگانۀ حواس ظاهری و مهم‌ترین آنها (ارسطو، 3) یا یكی از مهم‌ترین آنها. ابصار و چگونگی حصول آن از جمله مسائلی است كه فیلسوفان و دانشمندان به اعتبارات گوناگون دربارۀ آن سخن گفته‌اند. این مسأله در فلسفۀ كلی، طبیعیات، علم‌النفس و مناظر و...
ابطح | علی رفیعی علامرودشتی اَبْطَح (مُحَصّب)، ناحیه‌ای بین مكه و منى، بر سر راه مدینه، در یك فرسخی شهر مكه كه از یك سوی به كوه حُجون و بطن وادی و از جانب دیگر به مسجد سلسبیل محدود است (ازرقی، 2 / 129). به گفتۀ بكری ابطح منطقه‌ای است در شمال مكه كه هر وقت سیل جاری می شود همۀ آن را فرا می‌گیرد (1 / 257) و منزلگاه (خَیف) بنی كنانه بوده اس...
ابقیق | عباس سعیدی اَبْقَیق، شهر و میدان نفتی در ناحیۀ الاحساء عربستان سعودی با °25 و ′56 عرض شمالی و °49 و ′40 طول شرقی، كه از شمال شرقی به ظَهران، از جنوب به هُفوف، از شرق به خلیج‌فارس (بحرین) و از غرب به عین دار و نواحی صحرایی شمال شرقی عربستان محدود است («اطلس جهانی لایف»؛ بریتانیكا، XVI / 278-279). نام صحیح این شهر بُقَیق ...
ابراهیم بن محمد ثقفی | علی رفیعی علامرودشتی
ابراهیم بن موسی علوی | علی رفیعی علامرودشتی اِبْراهیمِ ‌بْنِ موسى عَلَوی، فرزند امام موسی بن جعفر (ع)، معروف به جزّار و ملقب به مرتضی (د 210 ق / 825 م)، یکی از ائمۀ زیدیه که یک چند بر یمن و مکه فرمان راند. اشتهار وی به جزّار از آن‌روست که در حمله به یمن بسیاری از مردم آنجا را کشت یا اسیر کرد (طبری، 8 / 536). یعقوبی (2 / 415)، ابن بابویه (ص 25)، مفید (ص...
ابراهیم بن هلال صابی* |
ابراهیم بن مهدی | صادق سجادی , حسینعلی ملاح اِبْراهیمِ ‌بْنِ مَهْدی، ابواسحاق (162-224ق / 779- 839م)، امیر، رامشگر و شاعر عرب، فرزند خلیفة ‌المهدی از کنیز دیلمی او شِکْله. برخی ابراهیم را به مادرش نسبت داده ابن شکله‌اش خوانده‌اند. ابراهیم در بغداد روزگار را به شاعری و رامشگری می‌گذراند و از جملۀ نزدیکان خلیفه امین بود و پس از مرگ او در رثایش شعر گفت. چ...
ابراهیم بن هشام | علی رفیعی علامرودشتی اِبْراهیمِ ‌بْنِ هِشام، ابن اسماعیل ‌بن هشام‌ بن ولید بن مغیرۀ مخزومی (د 125 ق / 743 م)، از امیران دولت اموی و دایی هشام ‌بن عبدالملک ‌بن مروان خلیفۀ اموی که از 106 تا 114 ق / 724 تا 732 م بر شهرهای مدینه، مکه و طایف فرمان راند. از زادگاه و تولد و زندگانی وی پیش از امارت بر حجاز چندان چیزی نمی‌دانیم، جز اینکه...
ابراهیم بن ولید | صادق سجادی اِبْراهیمِ ‌بْنِ وَلید، ابواسحاق (خلافت 126-127 ق / 744-745 م) ملقب به مخلوع، سیزدهمین خلیفۀ اموی. در منابع تاریخی نخستین بار از ابراهیم در روزگار خلافت برادرش یزیدبن ولید بن یزید معروف به ناقص، یاد شده است. گفته‌اند که یزید 3 روز پس از آغاز خلافت، زیر فشار قَدَریه که خود به آنان گرایش داشت، ابراهیم را به جان...
ابراهیم بن یحیی (سیف الاسلام) | کاظم برگ نیسی اِبْراهیمِ ‌بْنِ یَحْیى، سیف الاسلام ابراهیم (مق‍ ‍1367 ق / 1948 م)، شاهزادۀ اصلاح‌طلب و یکی از رهبران جنبش الاحرار یمن. وی که نهمین پسر امام یحیی از خاندان حمیدالدین بود، در صنعا زاده شد و همانجا پرورش یافت. دربارۀ سرآغاز ستیز ابراهیم با امام یحیی روایتهای گوناگونی می‌توان یافت. برخی از نویسندگان از دید شخصی...
ابراهیم بن یحیی (ابن محمد) | آذرتاش آذرنوش اِبْراهیمِ ‌بْنِ یَحْیى، ابن ‌محمد بن سلیمان مخزومی قرشی طیبی، ادیب و سخن‌سرای شیعی لبنانی (1154-1214 ق / 1742-1800 م). در طَیْبۀ جبل عامل زاده شد و در دمشق درگذشت (امین، 2 / 237؛ آقابزرگ، طبقات، 1(2) / 26). خانوادۀ او از خاندانهای علم دوست و شیعی مذهب جبل عامل بود. نیاکان و نوادگان او به‌ویژه ابراهیم ‌بن صاد...
ابراهیم بن سیارنظام | عباس زریاب خویی اِبْراهیمِ‌ بْنِ سَیّارِ نَظّام، ابواسحاق ابراهیم بن سیار بن هانی، معروف به نَظّام، از بزرگان معتزله و علمای کلام در قرن 2 و 3 ق / 8 و 9 م که فِرقۀ نَظّامیّه از فِرَق معتزله به او منسوب است. نَظّام در مسائل طبیعی و الهی که در زمان او مطرح بود، آرا و نظریات خاصی داشت که بعضی از آنها، مانند نفی جوهر فرد یا جزء ...
ابراهیم بیک | علی اکبر دیانت اِبراهیمْ بِیْک، معروف به کبیر، رئیس الممالیک و شیخ البلد (1231 ق / 1816 م)، بارزترین شخصیت میان امیران مملوک مصر در اواخر سدۀ 12 و اوایل سدۀ 13 ق / 18 و 19 م. وی با عبدالحمید اول عثمانی (سلطنت: 1187-1203 ق / 1773- 1789 م)، ناپلئون بناپارت امپراتور فرانسه و محمدعلی پاشا در مصر معاصر بوده است. تاریخ تولد او را...
ابراهیم بن یعقوب | عنایت الله رضا اِبْراهیمِ ‌بْنِ یَعْقوب، اسرائیلی طُرطوشی، دانشمند و جهانگرد اسپانیایی در سدۀ 4 ق / 10 م. از آن سبب وی را طرطوشی نامیده‌اند که متولّد شهر تورتوسا (طرطوشه) از بلاد اسپانیا بود. وی یهودی بود و مؤلّفان قدیم نام پدرش را به اختلاف آورده‌اند و همین نکته سبب بروز فرضیّه‌هایی دربارۀ شخصیت و دین او گردیده است. عذری ن...
ابراهیم حربی | حسن یوسفی اشکوری اِبْراهیمِ حَرْبی، ابوسحاق بن اسحاق بن ابراهیم بن بشیر (یا بِشْر) بن دَیسَم بغدادی مروزی (198-285 ق / 814- 898 م). ادیب، لغت‌دان، محدّث، متكّلم، فقیه و مؤلّف. پدرش از مرو بود، اما چنانكه او خود گفته، مادرش از قبیلۀ تَغْلِب بوده و داییهایش از نصاری بوده‌اند (ابن جوزی، 4 / 6؛ یاقوت، ادبا، 1 / 114). محتمل است كه...
ابراهیم حصیری | علی بته کن اِبْراهیمِ حَصیری، ابوالقاسم ابراهیم بن عبدالله حصیری (زنده در 450 ق / 1058 م)، از درباریان سلطان محمود غزنوی و از ندیمان و معتمدان سلطان مسعود غزنوی كه به سبب كفایت، تجربه، خردمندی و نفوذ پدرش در دربار غزنویان به دستگاه آنان راه یافت. پدر وی ابوبكر عبدالله حصیری سیستانی (د 424 ق / 1033 م) است كه به دلیل احاط...
ابراهیم حقی | علی اکبر دیانت اِبْراهیمْ حقّی، ارزرومی ‌(ارضرومی) شاعر، عارف و دانشمند مشهور ترك (1115-1186 ق / 1703-1772 م). وی در قصبۀ «حسن قلعه» از توابع شهرستان ارزروم (در شرق تركیه) زاده شد. پدرش درویش عثمان حُسنی بن ملاّبكر، ملقّب به «حقیرالله»، از عارفان مشهور ناحیۀ ارزروم بود. درویش عثمان در همان سال ولادت فرزند، حسن قلعه را ترك و...
ابراهیم اینال | مجدالدین کیوانی اِبْراهیمِ اِیْنال (مق‍ ‍451 ق / 1059 م)، برادرِ مادریِ طغرل بیک، از سران مقتدر خاندان سلجوقی و فاتح بسیاری از متصرفات اولیۀ آنان. نام و نسب: گزارشهای تاریخی دربارۀ نوع خویشاوندی ابراهیم با طغرل سلجوقی، تلفظ کلمۀ اینال و مخصوصاً نسبت ابراهیم با اینال خالی از ابهام و تناقض نیست. 1. کلمۀ اینال در کتابهای تاریخ ...
ابراهیم بن سیابه | معصومه سالک اِبْراهیمِ بْنِ سَیابه، یا سَیّابه (نه «شبابه»: ابن جوزی، 5 / 119)، شاعر هزل‌گوی قرن 2 ق / 8 م هم‌ روزگار با مهدی خلیفۀ عباسی. ابن جوزی سال مرگش را 278 ق / 891 م آورده (5 / 119) که نادرست است. بنابر اقوال مختلف پدر یا جدّش حَجّام و از آزادشدگان هاشمیان بود (اصفهانی، 11 / 6؛ ابن معتز، 93، 431؛ قس: ابن قتیبه، 2...
ابراهیم بن ذکوان حرانی | صادق سجادی اِبْراهیمِ‌بْنِ ذَکْوانِ حَرّانی، کاتب، دیوان‌سالار و وزیر موسی ابن محمد معروف به هادی، خلیفۀ عباسی (169-170 ق / 785-786 م). از آغاز کار او اطلاعی در دست نیست. گفته‌اند که همراه معلم هادی به نزد وی می‌رفت تا آنکه به تدریج با خلیفه‌زاده دوستی یافت (ابن طقطقی، 263) و از جملۀ نزدیکان و ندیمان وی شد (طبری، 3 / 58...
ابراهیم بن سندی | صادق سجادی اِبْراهیمِ ‌بْنِ سِنْدیِّ بْنِ شاهَک، یکی از طرفداران و غلام‌زادگان آزاد شدۀ (مولی) عباسیان در سدۀ 3 ق / 9 م. پدر او سِندی ابن شاهک (ﻫ م) از امیران و ملازمان وفادار خلفای نخستین عباسی بود (نک‍ ‍: یعقوبی، 2 / 410؛ ابن اثیر، 6 / 164؛ مسعودی، 3 / 378) که ظاهراً یک چند به حکومت شام (جاحظ، الحیوان، 5 / 393-395) و ...
ابراهیم بن سنان | علیرضا جعفری نائینی
ابراهیم بن علاءالدوله | سید علی آل داوود اِبْراهیمِ ‌بْنِ عَلاءُالدّوله، از شاهزادگان تیموری (843-863 ق / 1440- 1459 م) که مدتی کوتاه در هرات و بخشهایی از خراسان فرمان راند. او فرزند علاءالدولة‌ بن بایسنقر و برادرزادۀ میرزا بابر تیموری بود (میرخواند، 6 / 716؛ فصیح، 3 / 285). غفاری تولد او را در 849 ق / 1445 م دانسته (ص 232) که بی‌گمان اشتباه است. پس...
ابراهیم بن عیسی بن داوود جراح* |
ابراهیم بن محمد بن ابی یحیی | مسعود جلالی مقدم
ابراهیم بن مدبر* |
ابراهیم بن مالک اشتر نخعی | صادق سجادی اِبْراهیمِ‌ بْنِ مالِکِ اَشْتَرِ نَخَعی، ابوالنعمان (مق‍ ‍72ق / 691م)، سردار معروف عرب که به حمایت از مختاربن عُبَید ثَقَفی به خونخواهی حسین‌بن علی (ع) بر ضدّ اُمویان قیام کرد. از زندگی ابراهیم پیش از پیوستن به مختار آگاهی در دست نیست جز آنکه گفته‌اند در جنگ صفّین در زمرۀ یاران علی‌بن ابی‌طالب (ع) و در رکاب پ...
ابراهیم بن تاشفین* |
ابراهیم بن احمد عثمانی | محمد آصف فکرت اِبْراهیمِ بْنِ اَحْمَدِ عُثْمانی (1024- 1058ق / 1615-1648م)، هجدهمین سلطان عثمانی، کوچک‌ترین پسر سلطان احمد اول. ابراهیم پس از مرگ برادرش مراد چهارم، در اول ذیقعدۀ 1049ق / 13 فوریۀ 1640م در 25 سالگی به سلطنت رسید. وی جوانی خود را در عهد سلطنت برادرانش عثمان و مراد، در حبس و انزوا و پیوسته با ترس و اضطراب گذر...
ابراهیم بن جریر | محمد عبدعلی اِبْراهیمِ ‌بْنِ جَریر، مورخ دورۀ تیموری در هند (د بعد از 957 ق / 1550 م). از زندگی او آگاهیهای اندکی وجود دارد که آن هم از بررسی اثر تاریخی خود وی به دست می‌آید. ابراهیم ظاهراً از مهاجران ایرانی بوده که گویا در دستگاه همایون شاه (حک‍ 937-962 ق / 1531-1555 م) ارج و منزلتی داشته است. تاریخ مرگ وی معلوم نیست، ا...
ابراهیم بن اغلب | صادق سجادی اِبْراهیمِ بْنِ اَغْلَب، ابواسحاق ابراهیم بن اغلب بن سالم بن عَقال تمیمی ‌(د 196ق / 812 ک)، بنیان‌گذار سلسلۀ اغلبیان، نخستین خاندانی که در شمال افریقا دولتی تأسیس کردند. ابراهیم ظاهراً تا 10 سالگی که پدرش اغلب بن سالم امیر افریقیه در جنگ با یکی از شورشیان به قتل رسید (150ق / 767م) در افریقیه می‌زیست (ابن عذار...
ابراهیم بن احمد اغلبی | صادق سجادی
ابراهیم ادهم پاشا | علی اکبر دیانت اِبْراهیمْ اَدْهَمْ پاشا (1233-1310 ق / 1818-1893 م)، رجل سیاسی و صدراعظم عثمانی در روزگار سلطان عبدالحمید دوم (حک‍ ‍1872- 1909 م) در جزیرۀ ساقز (یونانی: خیوس، کیوس) از جزایر دریای اژه، در خانواده‌ای روستایی دیده به جهان گشود. در جریان قیام مردم جزیره بر ضدّ سلطۀ عثمانی، پدر و مادر خویش را از دست داد و خود در...
ابراهیم احدب* |

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام

در جستجوی چه هستید ؟

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام