1392/10/23 ۰۹:۲۶
مژگان صبری: «زیبایی‌شناسی» علمی است که «زیبایی» را موضوع بررسی خود قرار می‌دهد و «زیبایی» مفهومی است که تعاریف و کاربردهای وسیعی دارد؛ از این رو علم «زیبایی‌شناسی» شاخه‌های میان‌رشته‌ای بسیاری یافته‌است؛ در این میان «زیبایی‌شناسی زبان» بویژه «زیبایی‌شناسی زبان قرآن کریم» اخیراً در کانون مطالعه بسیاری از زبان‌شناسان قرار گرفته‌است. دکتر سیدحسین سیدی از جمله پژوهشگرانی است که در این زمینه صاحب تألیفات و مقالات متعددی است. وی استاد زبان عرب و عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد است که با او درباره «وجوه زیبایی‌شناسی کلام الله» به گفت‌وگو نشستیم. ماحصل این نشست پیش روی شما است.
زبان فصیح با زیبایی قدسی
جناب دکتر سیدی، انگیزه شما برای انتخاب متون دینی و واکاوی زیبایی‌شناسی کلام قرآن کریم چه بوده است؟
معتقدم که متون دینی، متون ویژه‌ای هستند که از مقاصد مهم آن‌ها تأثیر بر مخاطب است. این متون می‌کوشند با به‌کارگیری سبک ویژه و ساختار زبانی شعرگونه بر مخاطبان و پیروان خود اثر بگذارند. لذا قرآن کریم که باشکوه‌ترین متن دینی است با بهره‌گیری از بهترین و جذاب‌ترین شیوه‌ها به انتقال پیام دست یافته‌است.
معجزات پیامبران پیش از دوره پیامبر اکرم(ص) «حسی» بوده و تنها معجزه اسلام، «کتاب» است. اینکه این کتاب گرانمایه از ابزار زبانی و سبک بیانی نزدیک به سبک شعری، به انتقال پیام روی آورده، خود بیانگر توجه به زمینه نزول آن است، چون این پیام در میان مردمی آورده شده‌است که خود اهل شعر و فصاحت بوده‌اند و به خوبی در می‌یافتند متن قرآن کریم با شعر و خطبه‌هایشان ماهیتاً متفاوت و مسلماً برتر است. هدف از زیبایی متن قرآن کریم به‌عنوان معجزه پیامبراکرم(ص) نیز اثرگذاری بر دل و جان مخاطب بوده است.
با توجه به ارتباط هنر و زیبایی و همچنین خاستگاه دینی هنر، نسبت دین با هنر و زیبایی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
هنر یعنی درک عاطفی حقیقت. مشرب‌های مختلف فکری همگی درپی درک و دریافت حقیقت‌اند. هنر در تمام حوزه‌ها از جمله ادبیات، نقاشی، پیکرتراشی، معماری و... بازتاب یک حقیقت دینی است، چون میان هنر و حقیقت پیوند ناگسستنی وجود دارد.
آنچه هنرمند را به خلق اثر هنری وامی‌دارد انگیزه درونی اوست که معمولاً با حس حقیقت‌جویی و زیبایی‌شناسی پیوند خورده و به قول ویل دورانت جریان باطنی نیروی عشق برانگیزنده شوق خلاق هنرمند است. به همین جهت، هنر هم خاستگاه دینی دارد و هم ابزار انتقال پیام دینی است و خود نیز پیام دارد. اما پیام آن از سنخ پیام در دیگر دستگاه‌های معرفتی نیست.
هنر سنتی، محملی برای یک شهود تعلقی و یک پیام ذوقی است که هم از فرد هنرمند و هم از روان جمعی ملتی که هنرمند متعلق به آن است فراتر می‌رود. هنر آمده است تا آدمی را به حقیقت در ساختاری زیبا پیوند دهد. یکی از اهداف هنر از این دیدگاه عبارت است از بهره‌ور ساختن محیط انسان (جهان تا آنجا که به دست انسان ساخته و پرداخته شده است) از نظامی که مستقیم‌ترین جلوه پرتو وحدت الهی است. از نظر قرآن کریم، جهان آفریده ذات مقدس، زیباست و این ذات، آنچه را که آفریده زیباست. متون دینی کلام وحی هستند و لزوماً زیبا. هنرمند به دنبال زیبایی است و زیبایی حقیقی، آفریده ذات مقدس پروردگار
یکتاست.
به نظر شما بین زیبایی‌شناسی آیات قرآن کریم و نظریه‌های زبان‌شناختی چه ارتباطی وجود دارد؟
قرآن کریم قبل از هر چیز متن است و اندیشمندان بسیاری از تأثیر این متن بر ذهن خواننده سخن گفته‌اند. اما تاکنون کمتر به جنبه متنیت آن از منظر زیبایی‌شناسی و زبان‌شناسی پرداخته شده‌است. به عبارت دیگر آن تأثیر روانی و فکری که قرآن کریم بر دل و جان می‌گذارد قبل از هر چیز ناشی از زیبایی، انسجام و‌ساز و کارهای زبانی این متن است و در مرحله بعدی خواننده به دنبال محتوا و تبعیت از فرامین آن جلب می‌شود.
به شهادت تاریخ، عرب‌های عصر نزول هرچند از دانش و آگاهی چندان بهره‌ای نداشتند ولی از ذوق و درک غریزی از شعر و سخن فصیح بهره‌مند بودند. می‌توان گفت تعجب و شگفتی عرب از آیات، قبل از درگیری ذهنی با مفاهیم و عناصر آگاهی بخش آن، به شگفتی و حیرت آنان از زیبایی و انسجام متن قرآن کریم بوده است که آنان را علیرغم انکار محتوا، به اعتراف در مورد زیبایی متن آنواداشت.
براساس بسیاری از آثار تاریخ نویسان مسلمان و غیرمسلمان، عرب‌های عصر نزول با شنیدن آیات بی‌اختیار به آن توجه نشان دادند و گاهی نیز آشکارا و گاهی در نهان به زیبایی، عظمت، شیوایی و جمال آن اعتراف کردند. اعراب زمان پیامبر اکرم(ص)، خود ملتی آشنا به ادبیات، شعر و خطابه بودند و حتی خود را از این جهت از دیگر ملت‌ها برتر می‌دانستند.
ملتی که خود در ادبیات نظم و نثر و زیبایی‌های کلام، مهارت داشته و دارای زبانی با انعطاف پذیری فوق‌العاده و توانمند در بیان احساسات و عواطف بوده است، بی‌اختیار درباره عباراتی که از جانب فردی فاقد سواد خواندن و نوشتن بیان شد، لب به سخن گشوده و به کلام و متنی فراتر از زبان و کلام معمولشان سر تسلیم فرود آوردند. از آن روزگار تاکنون کتاب و متنی توان برابری با متن قرآن کریم از لحاظ زیبایی‌شناختی را نداشته و همچنان مورد عنایت ادبا و ناقدان قرار دارد.
زبان ظریف، دقیق و سرشار از نکته‌ها است. هر چه زبان ساخته، پرداخته و هنرمندانه ادا شود، طیف گسترده‌تری از معانی را به ذهن القا می‌کند. تلفیق الفاظ زیبا و معانی در قرآن کریم، لذت وصف‌ناپذیری را به اعماق جان‌ها می‌فرستد.
از منظر زبان‌شناسی به نظر می‌رسد قرآن کریم، واژه‌شناسی خاص خود را دارد به گونه‌ای که ظهور این کتاب الهی از نظر ادبی و علم لغت‌شناسی، حدفاصل دقیق و مشخصی بین زبان جاهلیت و زبان عرب اسلامی ایجاد کرده است.
در کتاب «زیبایی‌شناسی آیات قرآن»، کوشیده‌اید با نشان دادن جنبه‌هایی از آیاتی که از نظر ناقدان و زبان‌شناسان عرب حاوی نکته‌های زیبایی‌شناختی است، تصویری از زیبایی‌های قرآن کریم از جنبه زیبایی کلام را نشان دهید؛ تا چه حد در این زمینه کار شده است؟
زیبایی‌شناسی واژه، جایگاه واژه در متن، بافت، تصویر، مؤلفه‌های بلاغی از قبیل مجاز، استعاره، تشبیه، فاصله و کارکرد آن در قرآن کریم و مقایسه متن قرآنی با شعر عرب مباحثی هستند که در حوزه زبان‌شناسی جای بحث بسیاری دارد و می‌تواند موضوع پژوهش زبان شناسان قرار گیرد. قرآن کریم از جهت محتوا نیز متنی شگفت و معجزه است؛ تأکید بر جنبه‌های زیبایی شناختی این متن در بحث حاضر، حاکی از نادیده گرفتن محتوای آن از منظر معنی‌شناسی، منظور‌شناسی و تحلیل و تفسیر گفتمان نیست. در بخش تحلیل محتوا نیاز به اندیشمندان و علمای دین محسوس است و در این زمینه آثار برجسته بسیاری موجود است. اما زیبایی‌های ساختارزبانی، نشانه‌شناسی و روابط واژگانی قرآن کریم است که می‌بایست در حوزه زبان‌شناسی مطرح و به آن توجه شود.
زبان‌شناسان می‌توانند با به‌کارگیری رویکرد زیبایی‌شناسانه و با توجه به مفاهیم زیبایی‌شناختی و سبک‌شناسی، زیبایی‌های متن قرآنی را بکاوند و به بحث پیرامون زبان دین و زبان قرآن کریم بپردازند. در قرآن کریم چیزی شبیه قافیه‌ها و پساوندهای شعر یا قرینه‌های نثر متقارن و مسجع وجود دارد در حالی که تکلف‌های وزنی و قافیه‌ای شعر عروضی در آن نیست. البته این به آن معنی نیست که این کتاب آسمانی شعر است و هرگز چنین قصدی مطرح نیست. می‌توان گفت که متن قرآن کریم امتیازاتی را داراست که شگفت است و اعجاز می‌آفریند. این ویژگی‌های متنی و سبکی که ریشه در تلفیق آوا و معنا دارد، قابلیت بحث و پژوهش در دو حوزه زبان‌شناسی و زیبایی‌شناسی را داراست.
از آنجا که کلام قرآن کریم را کلام وحی الهی می‌دانیم، چگونه می‌توانیم آن را به نحو تجربی بررسی نماییم؟
براساس دیدگاه‌های جدید، «زیبایی‌شناسی» دانشی است در خصلت، علل، قانونمندی‌ها و معنای پدیده‌های زیبایی‌شناختی که از نظر تاریخی، عینی و اجتماعی حاصل دریافت زیبایی شناختی و هنری جهان است. اما اینکه زیبایی‌شناسی صرفاً تصور ماست یا جنبه عینی دارد؛ در این خصوص باید گفت اگر زیبایی‌شناسی را به ذهنیت انسان تنزل دهیم و مدعی شویم که منحصراً به ذهن ما تعلق دارد اشتباه است. زیبایی مقوله‌ای صرفاً دنیوی نیست.
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید