1394/4/30 ۰۹:۵۶
محمدحسین نجاتی: تحریم‌ها چه چالش‌هایی را برای توان تحقیقاتی کشور ایجاد کرد؟ رفع تحریم‌ها چه برکاتی می‌تواند برای روند تحقیقاتی کشور داشته باشد؟ پاسخ به این سؤال‌ها یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های دانشگاهیان به‌عنوان یکی بازوان اصلی جامعه ایرانی است. در روزهای اخیر که با روزهای ابتدایی پس از رفع تحریم‌ها هم‌زمان شده است، بخش زیادی از مردم و افکار عمومی به‌دنبال پاسخ این سؤال هستند که تأثیرات رفع تحریم‌ها چه مواردی می‌تواند باشد. دراین‌میان به فراخور هر بخش پاسخ‌هایی به این سؤالات داده می‌شود، اما در حوزه‌های تخصصی‌تر، مانند تحقیقات علمی با ارزش بالا و در اصطلاح «های‌تک» اوضاع متفاوت‌تر است. در این بخش‌ها اثرات تحریم‌ها گرچه بیش‌ازپیش ناملموس بود، اما ضربه‌های زیادی به بدنه تحقیقاتی کشور وارد کرد.
محمدحسین نجاتی: تحریم‌ها چه چالش‌هایی را برای توان تحقیقاتی کشور ایجاد کرد؟ رفع تحریم‌ها چه برکاتی می‌تواند برای روند تحقیقاتی کشور داشته باشد؟ پاسخ به این سؤال‌ها یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های دانشگاهیان به‌عنوان یکی بازوان اصلی جامعه ایرانی است. در روزهای اخیر که با روزهای ابتدایی پس از رفع تحریم‌ها هم‌زمان شده است، بخش زیادی از مردم و افکار عمومی به‌دنبال پاسخ این سؤال هستند که تأثیرات رفع تحریم‌ها چه مواردی می‌تواند باشد. دراین‌میان به فراخور هر بخش پاسخ‌هایی به این سؤالات داده می‌شود، اما در حوزه‌های تخصصی‌تر، مانند تحقیقات علمی با ارزش بالا و در اصطلاح «های‌تک» اوضاع متفاوت‌تر است. در این بخش‌ها اثرات تحریم‌ها گرچه بیش‌ازپیش ناملموس بود، اما ضربه‌های زیادی به بدنه تحقیقاتی کشور وارد کرد. طی سال‌های اخیر، رمز اصلی تولید علم با ارزش که مربوط به مراودات علمی با دانشگاه‌های دنیا می‌شود، محدود و رفت‌وآمد استادان خارجی به ایران کمتر شد. دانشجویان و استادان ایرانی بنا به دلایل سیاسی و اقتصادی متأثر از نرخ ارز و کاهش بودجه‌های تحقیقاتی کمتر در مجامع علمی بین‌المللی حاضر شدند و حتی دسترسی آنها به منابع علمی و ناشران معتبر بین‌المللی کاهش یافت. این روند تا حد زیادی باعث شد، تولید علم ایران روندی کمی به خود بگیرد؛ به‌طوری‌که براساس آخرین آمارهای رسمی منتشرشده، ایرانی‌ها در زمینه کمیت تولید علم، آمار بالا و قابل دفاعی دارند، اما در زمینه‌های کیفی، مانند شاخص تأثیرگذاری مقالات علمی (H-Index) و درصد تولید ناخالص داخلی در بودجه‌های تحقیقاتی در منطقه نیز در جایگاه اول نیستند. علاوه‌براین وزارت علوم نیز به‌عنوان متصدی برقراری سیاست‌های تأثیرگذار علمی، در سال‌های اخیر با محدودیت‌هایی برای دیپلماسی علمی در کشور مواجه بود. همه این موارد، زمینه‌ساز ایجاد چالش‌هایی برای توان تحقیقاتی کشور شده بود. در همین رابطه دکتر احمد شیرزاد، استاد فیزیک ذرات بنیادین دانشگاه صنعتی اصفهان و عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات هسته‌ای معتقد است، کشور پس از رفع تحریم‌ها، با تلاشی دو تا سه ساله به شرایط عادی برمی‌گردد و می‌تواند دوباره مراودات علمی خود را گسترش دهد. او می‌گوید: «مؤثرترین راه برای تولید علم باارزش در کشور این است که در داخل شرایط حضور دانشمندان برتر دنیا در زمینه‌های مختلف را فراهم کنیم و در کنار آن امکان حضور دانشجویان و استادانمان را در مجامع علمی معتبر دنیا ایجاد کنیم و حتما باید جامعه علمی کشور، به خصوص دانشجویان تحصیلات تکمیلی را به سمتی ببریم که شنونده‌های خوبی برای محققان طرازاول دنیا باشند». او درباره یکی از مصادیق تحریم‌ها بر روند تحقیقاتی کشور نیز می‌گوید: «در برخی موارد که ما خودمان در مرکز فیزیک نظری و دانشگاه صنعتی اصفهان شاهد آن بودیم، استادان و دانشمندان معتبر برای حضور در ایران اعلام آمادگی می‌کردند، اما در لحظات آخر از سوی وزارت امور خارجه کشور متبوعشان به آنها توصیه می‌شد به ایران سفر نکنند، برخی این توصیه‌ها را نمی‌پذیرفتند و برخی که تعدادشان بیشتر هم بود، این توصیه را قبول می‌کردند و تصمیم خود برای سفر به ایران را منتفی می‌کردند». در ادامه مشروح گفت‌وگوی «شرق» با احمد شیرزاد درباره «مضرات تحریم و برکات رفع تحریم بر توان تحقیقاتی کشور» را بخوانید.
طی سال‌هایی که کشور در‌گیر مسائل تحریم بود، یکی از حوزه‌هایی که بیشترین آسیب را به خود دید، آموزش عالی و خروجی تحقیقاتی آن بود، در ابتدا از تأثیرات تحریم‌ها بر توان تحقیقاتی کشور بفرمایید. ببینید مسئله تحقیقات دانشگاهی مانند تحقیقات هسته‌ای در کشور‌هایی مثل کره‌شمالی نیست که کشوری، به‌تنهایی و بدون نیاز خاصی از خارج بخواهد قدم‌هایی برای پیشبرد برنامه‌های خود داشته باشد، به‌خصوص در میان همکاری‌های نظری و تجربی که نیاز بسیار بالاتری به همکاری‌های علمی دیده می‌شود. هم‌اکنون در دنیا همه به این واقعیت اشاره دارند که علم در یک همکاری جهانی پیش می‌رود، در دنیای امروز یک گروه از دانشمندان نمی‌توانند در مجموعه‌ای منزوی بدون استفاده از اجماع علمی و پشت در‌های بسته کار‌های خود را پیش ببرند. این مسئله در مورد فعالیت‌های اقتصادی هم صدق می‌کند. امروز بیشتر صنعتگران به این نکته اذعان دارند که برای حضور موفق در عرصه‌های صنعتی باید با دیگران ارتباط داشته باشند.
در سال‌های تحریم همکاری‌های علمی با استادان و کرسی‌های دانشگاهی خارجی شکل می‌گرفت؟ به‌صورت کلی خیلی کمتر شد. ببینید علم هم‌اکنون یک کاروان جهانی است و همه باهم پیش می‌روند، برای مثال در مرز فرانسه و سوئیس هم‌اکنون یکی از بزرگ‌ترین آزمایشگاه‌های فیزیک نظری فعال است که کشورهای مختلفی دانشمندان خود را در این مرکز مستقر کرده‌اند و درواقع یکی از بزرگ‌ترین آزمایشگاه‌های فیزیک در دنیاست که با همکاری کشورهای اروپایی، برخی کشورهای آسیایی، آمریکا و چند کشور دیگر فعالیت می‌کند و جای افتخار دارد که برخی محققان کشور ما نیز در این پروژه نقش دارند. این روشن‌ترین مصداق برای کاروان جهانی علم است و این نمونه‌ها در دنیا زیاد است و ما در سال‌های تحریم به‌سختی توانستیم در این طرح‌های موفق جهانی سهم داشته باشیم. این مسئله یعنی همکاری‌های علمی در دنیا در ایران نیز مصداق دارد. در ایران و در اواخر دهه ٦٠ ما حرکت مؤثری را برای تربیت دانشجو در تحصیلات تکمیلی آغاز کردیم و بی‌شک اگر تحریم‌ها نبودند، این زیرساخت‌هایی که در اواخر دهه ٦٠ ایجاد شد خیلی بیشتر از امروز نتیجه می‌داد. در آن زمان و هم امروز همه اهل فن می‌دانستند و می‌دانند که ما اگر بخواهیم تولیدات علمی با ارزش بالا ایجاد کنیم، راهی جز افزایش مراودات علمی نداریم، همین شد که در آن مقطع، تحصیلات تکمیلی هم‌زمان با افزایش مراودات علمی پیش رفت و برکات آن در سال‌های بعد هویدا شد.
یعنی به نظر شما مراودات علمی با دنیا و افزایش تحصیلات تکمیلی زمینه‌ساز تولید علم باارزش در کشور می‌شود؟ این نکات به‌تنهایی جوابگو نیست. ما باید مؤثرترین راه را انتخاب کنیم، مؤثرترین راه این است که ما در داخل شرایط حضور دانشمندان برتر دنیا در زمینه‌های مختلف را فراهم کنیم و در کنار آن امکان حضور دانشجویان و استادانمان را در مجامع علمی معتبر در دنیا را ایجاد کنیم و حتما باید جامعه علمی کشور به‌خصوص دانشجویان تحصیلات تکمیلی را به سمتی ببریم که شنونده‌های خوبی برای محققان طراز اول دنیا باشند.
احساس نمی‌کنید که دانشگاه‌ها از نظر مالی توان لازم برای اعزام دانشجویان و استادان برای حضور در دوره‌های علمی را ندارند؟ بالاخره این نیاز‌ها باید به هرشکلی که شده تأمین شود. این‌طور نیست که ما در کشور بودجه‌ای برای این اقدامات نداریم، شما حساب کنید تیم‌های ورزشی کشور سالانه چقدر به کشورهای مختلف در قالب کاروان ایران در مسابقات جهانی سفر می‌کنند و چقدر هزینه برای آنها می‌شود، یا در کنفرانس‌های مناسبتی در کشور چقدر میهمان‌های خارجی از کشورهای اسلامی به ایران می‌آیند و برای آنها هزینه می‌شود. این پول‌ها در کشور خرج می‌شود اما از این به‌بعد باید برای مجامع علمی داخل کشور نیز هزینه شود. البته وزارت علوم درصورت تأمین هزینه خیلی باید حساسیت به خرج دهد که این بودجه‌ها چگونه هزینه می‌شود.
بازگردیم به دوران تحریم، در این دوره حضور دانشمندان معتبر در دنیا و شکل‌گیری اجماع علمی از سوی آنان با دانشجویان و استادان داخلی ایران چگونه بود؟ متوقف شده بود؟ خیر، این‌طور نبود که کاملا متوقف شود اما در دوره مناقشه هسته‌ای ایران، شاهد بودیم که کنفرانس‌های بین‌المللی برنامه‌ریزی می‌شد، میهمان‌ها دعوت می‌شدند اما در آخر نمی‌آمدند.
چرا؟ در برخی موارد که ما خودمان در مرکز فیزیک نظری و دانشگاه صنعتی اصفهان شاهد آن بودیم، استادان و دانشمندان معتبر برای حضور در ایران اعلام آمادگی می‌کردند اما در لحظات آخر از سوی وزارت امور خارجه کشور متبوعشان به آنها توصیه می‌شد به ایران سفر نکنند، برخی این توصیه‌ها را نمی‌پذیرفتند و برخی که تعدادشان بیشتر هم بود، این توصیه را قبول می‌کردند و تصمیم خود برای سفر به ایران را منتفی می‌کردند. به‌همین‌دلیل بعد از سال ١٣٨٤ حضور دانشمندان خارجی در ایران به‌تدریج کاهش یافت و آنها کمتر به ایران آمدند.
بحث دیگر درباره تأثیر تحریم‌ها بر کاهش میزان درآمد‌های دولت و به‌تبع آن کاهش بودجه‌های پژوهشی بود. کاهش بودجه چه تأثیری بر روند پژوهش در ایران داشت؟ از میزان اهمیت این نکته نیز نمی‌توان چشم‌پوشی کرد، محدودشدن بودجه‌ها در ابتدا توان دانشگاه‌ها برای اعزام دانشجویان و استادان به خارج از کشور را محدود کرد و پس از آن باعث شد اولین ردیف بودجه‌ای که قطع یا محدود می‌شود بودجه پژوهشی باشد. این مسئله در همه‌جا صدق می‌کند و معمولا در مواقع گرفتاری افراد از بودجه‌های ضروری خود نمی‌توانند کسر کنند و به‌جای آن از آموزش و پژوهش چشم‌پوشی می‌کنند. علاوه بر این دسترسی کشور ما به برخی انتشارات علمی معتبر در دنیا مانند: الزویر و... نیز قطع شد که اگر تلاش استادان ایرانی در آمریکا و سایر کشور‌ها نبود، قطعا با مشکلات متعددی مواجه می‌شدیم، همه این مسائل از تأثیرات تحریم بود و تا حد زیادی روند تحقیقات علمی در کشور را دچار مشکل کرد.
در حوزه تجهیزات علمی اوضاع چگونه بود؟ در این حوزه هم دوستان و استادانی که در بخش تجربی علم فعال بودند، بسیار با این مشکلات مواجه بودند. در برخی موارد باید دستگاه یا قطعه‌ای آزمایشگاهی را که به‌صورت «های‌تک» تولید می‌شد، خریداری می‌کردند، اما به‌دلیل مسائل تحریم دستشان بسته بود و کار علمی‌شان متوقف می‌شد.
حالا در دوران پس از تحریم، با توجه به تصویب توافق‌نامه هسته‌ای ایران در مجامع بین‌المللی، به نظر شما وزارت علوم باید چه اقداماتی را انجام دهد تا روند تحقیقاتی کشور دچار چالش نشود و دوباره روند تولید علم باارزش را پی بگیرد؟ به نظر من وزارت علوم و برنامه‌ریزان کشور، باید بین دو تا سه سال تلاش کنند تا، تازه به مرحله عادی سال‌های قبل برسیم. مهم‌ترین نکته‌ای که باید به‌عنوان برکات رفع تحریم، از آن استفاده کنیم، تلاش برای افزایش مراودات علمی است. کشور باید میزبان دانشمندان معتبر دنیا باشد و دانشجویان ما شنونده‌های خوبی برای آنها باشند. باید برای حضور در پروژه‌های مشترک علمی با کشورهای قوی در زمینه‌های علمی تلاش شود و بتوانیم استادان و دانشجویان خود را برای حضور در دوره‌های علمی به کشورهای دیگر بفرستیم. در داخل با استفاده از اجماع علمی و زبان مشترک و استاندارد علم، بتوانیم به سمت تولید علم باارزش حرکت کنیم. همان‌گونه که می‌دانید هم‌اکنون بخش زیادی از تولید علم ایرانی شاخص‌های کمی دارد. شاید در نگاه اول بد نباشد و شروعی برای تولید علم باارزش باشد، اما باید از برکات افزایش مراودات علمی استفاده بهینه کنیم و شاخص‌های کیفی تولید علم در کشور را بالا‌تر ببریم. علاوه‌بر این وزارت علوم باید حساسیت زیادی برای چگونگی خرج‌کردن بودجه‌ها در صورت اختصاص مناسب بودجه داشته باشد. این‌طور نباید باشد که هر استاد و دانشجویی بدون نیازسنجی به کشورهای دیگر اعزام شود و برای توان علمی کشور نتیجه‌ای نداشته باشیم. درمجموع باید به دو نکته اشاره کنم که اگر تحریم‌ها نبود، ما می‌توانستیم با افزایش مراودات علمی، تولید علم باارزش‌تری داشته باشیم و حالا که تحریم‌ها برداشته شده است، می‌توان از این فرصت استفاده کرد. البته دانشگاهیان نباید انتظار داشته باشند که این اتفاق خیلی سریع رخ دهد و قطعا به اقدامات و تلاش‌های حداقل دو تا سه سال نیاز دارد. روزنامه شرق
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید