علی در آیینه رفتار و افکار

1394/4/15 ۱۱:۱۷

«روانشناسی‌دین» که از شاخه‌های متأخر در مباحث دین‌پژوهی‌ است، در ابتدای قرن بیستم و با کوشش‌ دانشمندانی همچون «ویلهلم وونت»، «ویلیام‌جیمز» و «جیمز لوبا» شکل و قوام یافت. از جمله نظریه‌های مختلف روانشناسی که برای توضیح پدیده دین به کار رفته‌اند، می‌توان به رفتارگرایی، روانشناسی گشتالت و روانکاوی فروید اشاره‌کرد. از آنجا که «روانشناسی‌دین» چند سالی است که مورد توجه دین‌پژوهان ما نیز قرار گرفته‌است، بر آن شدیم تا چگونگی رسیدن به تبیینی روانشناسانه از سیره‌‌ سیاسی حضرت علی(ع) و حکومتداری ایشان را مورد مداقه قرار دهیم.

سیره‌خوانی حضرت امیر‌المؤمنین(ع) در گفت‌وگو با دکتر مسعود آذربایجانی
 

  مهسا رمضانی:«روانشناسی‌دین» که از شاخه‌های متأخر در مباحث دین‌پژوهی‌ است، در ابتدای قرن بیستم و با کوشش‌ دانشمندانی همچون «ویلهلم وونت»، «ویلیام‌جیمز» و «جیمز لوبا» شکل و قوام یافت. از جمله نظریه‌های مختلف روانشناسی که برای توضیح پدیده دین به کار رفته‌اند، می‌توان به رفتارگرایی، روانشناسی گشتالت و روانکاوی فروید اشاره‌کرد. از آنجا که «روانشناسی‌دین» چند سالی است که مورد توجه دین‌پژوهان ما نیز قرار گرفته‌است، بر آن شدیم تا چگونگی رسیدن به تبیینی روانشناسانه از سیره‌‌ سیاسی حضرت علی(ع) و حکومتداری ایشان را مورد مداقه قرار دهیم. از این رو، به سراغ حجت‌الاسلام دکتر مسعود آذربایجانی، عضو هیأت‌ علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه رفتیم که در حوزه «روانشناسی‌دین» تخصص دارند. حاصل این گپ‌وگفت را در ادامه می‌خوانید:

جناب دکتر آذربایجانی، «روانشناسی ‌دین» از رویکردهای معاصر در بررسی مسائل دینی است که قدمت آن در جهان به صد سال و در کشور ما تقریباً به یک دهه می‌رسد، به اعتقاد شما که خود از نمایندگان این سنت فکری در کشور محسوب می‌شوید،چگونه می‌توان از دریچه روانشناسی دین به بحث سیره‌نگاری‌ ورود کرد؟ از زاویه روانشناسی‌دین، شیوه حکومتداری حضرت علی(ع) چگونه قرائت می‌شود؟
یکی از ابعادی که روانشناسی‌دین موضوع مطالعه خود قرار می‌دهد، مرتبط با بحث سیره‌نگاری‌ها است که البته در این فرصت محدود نمی‌توان به تبیین کاملی از این امر رسید. اما یکسری نکات کلیدی در این راستا قابل طرح است؛ نخست اینکه در بررسی‌های روانشناسانه، باید به درکی از شرایط تاریخی، محیطی و جغرافیایی حکومت حضرت علی(ع) رسید. هر چه شواهد و داده‌های ما در این زمینه بیشتر باشد، بهتر می‌توان از منظر روانشناسی به الگویی قابل قبول رسید. نکته دوم به زاویه نگاه ما در این بررسی برمی‌گردد به طوری که می‌توان یک موضوع را از جنبه‌های مختلف رفتارگرایانه، انسان‌گرایانه یا شناخت‌گرایانه به بررسی گذاشت.
مکتب شناخت‌گرایی چه خوانشی از شیوه حکومتداری حضرت علی(ع) ارائه می‌‌کند؟
مکتب شناخت‌گرایی بیشتر بر قضاوت‌های حضرت علی(ع) متمرکز است و منبع در این رویکرد اغلب خطبه‌ها و نامه‌های ایشان است؛ اینکه مخاطب‌شناسی حضرت علی(ع) در مواجهه با مردم و مسائل‌شان به چه شکل بوده‌است؛ مثلاً در برخورد با فرمانده‌ها و مردم بویژه با مردم کوفه و بصره که اتفاقاً سخنان بسیار خطاب به آنها دارند، به چه صورت عمل ‌کرده‌اند. بدین ترتیب، از رهگذر آن می‌‌توان دریافت که حضرت علی(ع) چه الگوهایی را در مخاطب‌شناسی مورد توجه قرار داده‌است یا در بحث دشمن‌شناسی‌ بویژه در مواجهه با معاویه که نامه‌های متعددی از ایشان در دست است، از چه الگوهایی برای مجاب کردن یا متقاعد کردن دشمن استفاده می‌‌کنند؟ این موارد می‌تواند از دیدگاه «مکتب شناختی» مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.
مکتب رفتارگرایی، می‌کوشد برخلاف رویکرد شناختی، رفتارهای افراد را بدون بررسی حالات فکری او به تبیین بگذارد، با این رویکرد چگونه می‌توان به تحلیلی از رفتارهای حضرت علی(ع) رسید؟ در رویکرد انسان‌شناختی چطور؟
در رویکرد رفتار‌گرایی اغلب رفتارهای حضرت علی(ع) و آنچه نمود بیرونی دارد در امور مختلف اجتماعی، سیاسی و... مورد تحلیل قرار می‌گیرد. اصراری که ایشان بر حفاظت از بیت‌المال داشتند، موشکافی‌هایشان در رابطه با عدالت و نوع برخورد آن حضرت با دشمنان‌شان و... . ابعاد بیرونی رفتار حضرت علی(ع) هستند که در این نوع از مطالعات مورد توجه قرار می‌گیرد.
اما در نگاه انسانگرایی، الگوهایی که در تکریم انسان قائل هستند، محل تأمل قرار می‌گیرد. اینکه چه نقشی را برای انسان در شکوفایی استعدادها، خلاقیت‌ها و آزادی‌ها متصورند؛ برای مثال نوع مواجهه‌شان با خوارج از دریچه انسانگرایی بسیار قابل تأمل است. ایشان حتی در مواجهه با خوارج با مدارا برخورد می‌کردند تا آنجا که وقتی در مسجد بلند می‌شدند و علیه حضرت شعار می‌دادند حضرت علی(ع) می‌فرمودند شما مادامی که شمشیر نکشیدید من سه کار را با شما نمی‌کنم؛ یکی اینکه حقوقتان را از بیت‌المال قطع نمی‌کنم، دوم اینکه از مسجد بیرونتان نمی‌کنم و سوم اینکه با شما جنگ نمی‌کنم. تا اینکه آنها خود شمشیر کشیدند.
 این نوع بررسی سیره حضرت علی(ع)، نوع نگاه امیر‌المؤمنین را به انسان حتی اگر دشمن باشد، نشان می‌دهد؛ اینکه حضرت همواره برای انسان کرامت و آزادی قائل است و آن را پاس می‌دارد. این هم یک نگاه است که به اعتقاد من قابل تأمل و بررسی است.
سه قرائت از نحوه حکومتداری حضرت علی(ع) ارائه‌کردید، اگر بخواهیم مناسب‌‌ترین رویکرد را باتوجه به شواهد و مدارکی که از ایشان در دست است، برگزینید، اولویت شما کدام است؟
از آنجا که بررسی تفصیلی و مفصلی نداشته‌ام نمی‌توانم انتخاب کنم. ولی به نظرم می‌آید که در این نگاه‌ها ما از سه زاویه به موازات هم می‌توانیم استفاده کنیم؛ بویژه مکتب شناختی. دلیل تأکید من بر این بعد، اسناد و مدارکی است که از نهج‌البلاغه و گفتار و نوشته‌های حضرت امیرالمؤمنین در دست است. از این رو، با تحلیل محتوای این آثار می‌توان الگوهای شناختی حضرت علی(ع) را استخراج کرد.
این قبیل سیره‌نگاری‌ها که الگوی تحقیقی نوینی را سرلوحه خود قرار داده‌است، چه رهاوردی را می‌تواند برای دنیای امروز داشته‌باشد؟
قطعاً مشترکات زیاد است اما با توجه به گذشت بیش از 1400 سال، ممکن است برخی از الگوهای رفتاری صددرصد قابل تعمیم نبوده و با الگوهای امروزی قابل مقایسه نباشد. ولی در کل بویژه با توجه به مبانی کلامی که در مورد امیر‌المؤمنین(ع) داریم، رفتار حضرت برای ما الگو و حجت است. منتها با قیود و شرایطی. روانشناسی هم در اینجا می‌تواند تحلیل‌های روانشناسی را به ما بدهد و تبیین‌هایی داشته‌باشد که ما بتوانیم علت‌های این رفتار و افکار را بهتر درک کنیم. حتی ما شاخه‌ای داریم تحت عنوان «روانشناسی سیاسی» که رفتارهای امیرالمؤمنین(ع) را به عنوان یک والی حکومت و یک حاکم مورد بررسی قرار می‌دهد و الگوهای جدیدی را در رابطه با رویکرد روانشناسی سیاسی استخراج می‌کند.

ایران