قزوین در بستر تاریخ در گفت‌وگو با مهرزاد پرهیزکاری

1404/5/21 ۱۰:۴۱

مهرزاد پرهیزکاری گفت: فناوری ساخت و استفاده از خشت و چینه که تا چند دهه قبل در تمام روستاها و شهرهای ایران متداول بود و هنوز نمونه‌های آن در جای‌جای ایران دیده می‌شود، یک فناوری چند هزار ساله است. همچنین است سقف‌های تیرچوبی. چال کرسی که در خانه‌های دوره قاجار و پهلوی دیده می‌شود، نمونه تکامل‌یافته اجاق‌های عصر نوسنگی است

طاهره مهری: در متون تاریخی، پی‌ریزی قزوین به دوره ساسانی نسبت داده شده و عللی برای آن ذکر شده است. عوامل پایه‌گذاری شهر چه متکی بر فرضیات تاریخی و یا افسانه‌پردازی باشند، بر مقطعی تاریخی، بی مقدمه و ناگهانی استوار هستند. این بدان معنا است که پایه‌گذاری شهر بی‌توجه به زیست‌بوم و سوابق زیستی تلقی شده است. کتاب «خوانش قزوین در بستر فلات ایران؛ هزاره هشتم تا قرن هشتم قبل از میلاد (ادوار پیش از تاریخ)» تالیف مهرزاد پرهیزکاری به تازگی از سوی انتشارات ره‌آوردمهر منتشر شد. در این خصوص با مهرزاد پرهیزکاری به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه می‌خوانید:

‌توضیح مختصری از محتوای کتاب «خوانش قزوین در بستر فلات ایران؛ هزاره هشتم تا قرن هشتم قبل از میلاد (ادوار پیش از تاریخ)» بیان کنید.

کتاب خوانش قزوین به شرح یافته‌های معماری قزوین در دوره‌های پیش از تاریخ می‌پردازد. در دوره مذکور امپراطوری‌ها و شهرهای بزرگی که در کتاب‌ها می‌خوانیم، پایه‌گذاری نشده بودند. شکل‌گیری شهر قزوین هم قرن‌ها پس از ورود به دوره تاریخی اتفاق افتاد. با این حال جغرافیایی که قزوین در آن زاده و بالنده شد و امروزه ما آن را دشت قزوین می‌نامیم، در دوره پیش از تاریخ به صورت پویا، محل زندگی و سکونت انسان‌هایی بود که سیر تکاملی را از ساده‌ترین شکل تا مرز شهرنشینی پیمودند؛ از این‌رو مهم است که برای شناخت قزوین، بستر آن را مطالعه کنیم. از طرفی آشنایی با سیر تکامل تمدن دشت قزوین بدون آشنایی با آنچه در حوزه‌های تمدنی اطراف اتفاق افتاده، نارساست. بر این اساس نیاز است تا حوزه جغرافیایی کلان‌تری در نظر گرفته شود. این حوزه بنابر اتفاق صاحب‌نظران، فلات ایران است که از نظر جغرافیایی دارای حدود و ثغور مشخص بوده و همچنین مردمان آن در سطح کلان، فرهنگ همسانی داشته‌اند. با توجه به آنچه بیان شد، کتاب در چند فصل بر مبنای مقاطع زمانی که انتخابی هستند، در ابتدا به توصیف کلی شرایط دوره مربوطه پرداخته و سپس نمونه‌هایی از معماری و فناوری ساخت را ارائه کرده است. در ادامه معماری به دست آمده از کاوش‌های محدوده دشت قزوین در حد اطلاعات در دسترس شرح داده شده‌اند. فصل نخست کتاب هم شرح مختصری از جغرافیای فلات ایران و دشت قزوین دارد.

چه علتی باعث شد که گستره شرح و بررسی موضوع را به حدود فلات ایران گسترش بدهید؟

بیان سیاق اثر، موجب ارتقای فهم آن می‌شود. می‌خواستم ضمن توضیح آثار دشت قزوین، تصویر شفاف‌تری از جایگاه آن را در سیر تکاملی معماری پیش از تاریخ ایران، ارائه کنم.

مقطع زمانی «ادوار پیش از تاریخ» که در عنوان کتاب نیز آمده، نقش تعیین‌کننده‌ای در محتوای کتاب دارد. منظور از ادوار پیش از تاریخ چیست؟

این یک اصطلاح باستان‌شناسی است. باستان‌شناسان سرآغاز دوره تاریخی را از اختراع خط می‌دانند که نوشته‌ها و الواحی از آن دوره به دست آمده که در واقع نگارش تاریخ است. قبل از دوره تاریخی، دوره پیش از تاریخ خوانده می‌شود که خود دارای تقسیم‌بندی بر اساس سیر تکاملی و تمدنی است.

هدف شما از پرداختن به دوره پیش از تاریخ دشت قزوین چه بود؟ و با توجه به پایه‌گذاری شهر قزوین در دوره ساسانی چه ضرورتی دارد که به ادواری پرداخته شود که شهر قزوین وجود نداشته؟

درست است که هزاران سال بین اولین روستاهای دشت قزوین و پایه‌گذاری شهر فاصله است، اما ریشه‌های شکل‌گیری شهر قزوین در بستر آن یعنی دشت قزوین نهفته است. معماری و شهر در هر مقطعی بر اساس دانش، فرهنگ و… سنوات قبل از خود شکل گرفته‌اند. در واقع معماری و شهر در هر زمانی، ژن‌های معماری دوره‌های باستانی را در خود دارند. به عنوان مثال فناوری ساخت و استفاده از خشت و چینه که تا چند دهه قبل در تمام روستاها و شهرهای ایران متداول بود و هنوز نمونه‌های آن در جای‌جای ایران دیده می‌شود، یک فناوری چند هزار ساله است. همچنین است سقف‌های تیرچوبی. چال کرسی که در خانه‌های دوره قاجار و پهلوی دیده می‌شود، نمونه تکامل‌یافته اجاق‌های عصر نوسنگی است و یا الگوی خانه‌های تپه قبرستان دشت قزوین که شامل یک اتاق سکنا و پستو بوده در معماری دوره بعد از هجرت در کاروانسراها و مدارس تکرار می‌شود. همین موضوع اهمیت شناخت معماری پیش از تاریخ دشت قزوین را برای شناخت ریشه‌های معماری قزوین خاطرنشان می‌سازد. در مجموع معماری و شهرسازی تاریخی قزوین جدای از بستر مکانی و زمانی خود نیست.

چه آثاری از دوره پیش از تاریخ دشت قزوین باقی مانده است؟

دشت قزوین به واسطه سه محوطه پیش از تاریخ موسوم به زاغه، قبرستان و سگزآباد جایگاه مهمی در باستان‌شناسی ایران دارد. در این محوطه‌ها اطلاعات مهمی از یافته‌های فرهنگی به دست آمده که در کتاب صرفاً به معماری آن پرداخته شده است. زاغه روستایی متعلق به پیش از ۴۵۰۰ ق‌م دارای عمارتی منقوش (احتمالاً نیایشگاه) و خانه‌هایی بر اساس اقتصاد کشاورزی و دامداری و… بوده. آثار به دست آمده تپه قبرستان، یکی از مهم‌ترین مراکز صنعتی از دوره پیش از تاریخ را در خود دارد و تپه سگزآباد اطلاعات مهمی از سرآغاز فناوری‌های انتقالی معماری به دوره تاریخی را ارائه می‌دهد. محوطه‌های دیگری همچون ازبکی که از نظر تقسیمات سیاسی، امروزه در محدوده استان قزوین نیستند؛ در دشت قزوین واقعند. مجموعه ازبکی محوطه‌ها و تپه‌هایی دارد که استمرار سکونت از دوره پیش از تاریخ تا تاریخی از آنها به دست آمده که اهمیت بسیاری دارد. محوطه‌ها و تپه‌های دیگری نیز هست که در کتاب به آنها اشاره شده ولی کاوش گسترده در آنها صورت نگرفته است.

آیا در حدود شهر قزوین نیز آثاری از دوره پیش از تاریخ پیدا شده است؟

نزدیک‌ترین تپه به شهر به هزاره چهارم قبل از میلاد بازمی‌گردد و طی کاوش انجام شده، آثار سکونت دائمی در آن به دست نیامد. با این حال این تپه به عنوان محل استقرار موقت که به صورت مستمر استفاده می‌شده، نمایانگر شرایط مناسب زیستی منطقه است. این تپه در حال حاضر در محدوده شهر قرار دارد ولی نمی‌توان آن را به عنوان پیشینه ساخت شهر قزوین قلمداد کرد.

از انسان‌های دوره یاد شده چه اطلاعاتی باقیمانده و تا چه اندازه می‌توان به سازوکار زندگی آنها دست یافت؟

این اطلاعات را باید که از کارشناسان باستان‌شناسی پرسید. بنابر کاوش‌های انجام شده که در مقالات و کتاب‌ها آمده، اطلاعاتی از نحوه معیشت، کشاورزی، دامداری، صنایع، روابط اجتماعی، تدفین و… به دست آمده است.

با توجه به پژوهش انجام گرفته بیان کنید که چرا مردم در ادوار پیش ا ز تاریخ، دشت قزوین را برای زندگی انتخاب کرده بودند؟

دشت قزوین چند هزار سال پیش دارای شرایط مناسبی برای زندگی بوده. آثار به دست آمده نشان می‌دهد که مردم از حصیر استفاده می‌کردند و این نشان از وجود آبگیر و حوزه‌های آبی در این دشت بوده است. همچنین بقایای به دست آمده از استخوان حیوانات شکار شده، نشان از فراوانی آنها داشته که خود دلیلی بر پوشش گیاهی مناسب و وجود منابع آبی است.

چه ضرورتی باعث شده که شما با تخصص معماری در تدوین کتاب «خوانش قزوین در بستر فلات ایران» وارد حوزه باستان‌شناسی شده و از این منظر به پژوهش در مورد این منطقه بپردازید؟

قبلاً اشاره کردم که شناخت معماری قزوین، مستلزم شناخت ریشه‌های آن در ادوار گذشته است. این سیر مرا گام به گام به گذشته برد. هیچ پیش‌زمینه تخصصی وجود نداشت که به یافته‌های باستان‌شناسی نگاه معمارانه داشته باشد. در ابتدا می‌خواستم معماری پیش از تاریخ قزوین را به صورت مختصر بیان کنم ولی ضمن آشنایی بیشتر با معماری پیش از تاریخ و درک اهمیت آن ناگزیر وارد حوزه باستان‌شناسی شدم. در حال حاضر معماری پیش از تاریخ ایران در حوزه تخصصی باستان‌شناسی تدوین شده است. از این‌رو بسیاری از موضوعات مورد توجه معماری در آن لحاظ نشده است. این مستلزم بازنگری با دیدگاه معمارانه است. ورود به حوزه باستان‌شناسی نیازمند آشنایی با کلیات و مبانی بود. علاوه بر آن، مقالات و کتاب‌های باستان‌شناسی و گزارش‌های کاوش را که اطلاعات معماری داشت، مطالعه کردم. البته وارد مقوله سفال و تدفین که از مباحث اصلی باستان‌شناسی هستند، نشدم و صرفاً روی معماری‌های پیدا شده تمرکز کردم. با توجه به اینکه باستان‌شناسی حوزه تخصصی من نبود، برای پیشگیری از اشتباهات احتمالی از مشاوره باستان‌شناسی بهره بردم. در مجموع به نظر می‌رسد که برای دو حوزه معماری و باستان‌شناسی باید فصل مشترکی برای شناخت معماری پیش از تاریخ تعریف کرد.

آینده شناخت معماری دوران پیش از تاریخ در ایران را چگونه می‌بینید؟

در حال حاضر با گسترش رشته مطالعات معماری تعداد پژوهش‌های این حوزه افزایش چشمگیری داشته ولی به صورت اخص مطالعه جامعی را در خصوص معماری پیش از تاریخ ایران ندیدم. این نیازمند برنامه‌ای برای نزدیک کردن حوزه باستان‌شناسی و مطالعات معماری است. اگرچه دروسی در هر دو رشته برای شناخت رشته دیگر پیش‌بینی شده اما به نظر می‌رسد هنوز اهمیت و ضرورت پرداختن به معماری دوران پیش از تاریخ درک نشده است. یک علت آن شاید این است که معماری پیش از تاریخ خیلی ساده و ابتدایی قلمداد می‌شود، تا جایی که مرتبه مطالعه مستقل را ندارد. من هم پس از آشنایی نسبی با معماری پیش از تاریخ به قدر و اهمیت آن پی بردم. امیدوارم با افزایش آگاهی این مهم حاصل و شاهد نتایج منتشره بیشتری باشیم.

منبع: ایبنا